Артыкул апублікаваны на англійскай мове ў часопісе: Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe. Vol 13, No 4, 2014, 26-51.
Nelly Bekus, Associate Research Fellow, University of Exeter, UK
е-mail: n.bekus@exeter.ac.uk.

Пераклад Наталіі Баркар

Пытаньне моўнай палітыкі ў Беларусі можа быць прааналізавана з двух пунктаў гледжаньня: як элемента стратэгіі дзяржаўнага будаўніцтва ў пост-савецкай Беларусі ці як часткі дыскусіі па правах чалавека ў галіне лінгвістыкі, што тычыцца прававых, маральных, а таксама эмацыйных асьпектаў законаў і практыкі сучаснай беларускай мовы. Гэтыя два асьпекты ў праблеме беларускай мовы с цягам часу цесна перапляліся і сталі ўспрымацца як узаемазалежныя. У дадзеным артыкуле разглядаюцца сацыяльны і палітычны кантэксты беларускага нацыянальнага развіцьця; вынікам гэтага разгляду стала стварэньне пэўных лінгвістычных\моўных вызначэньняў\формул беларускай ідэнтычнасьці. Моўны рэпертуар беларускага грамадства можа быць прааналізаваны не з пункту гледжаньня асаблівасьцяў дзьвюх моў – расійскай і беларускай – але як кампанент агульнай пост-каланіяльнай рэальнасьці. Пры разглядзе некалькіх суіснуючых канцэпцый беларускай ідэнтычнасьці, моўная практыка беларусаў магла бы быць зразумелай як праява “гібрыдызаціі”, што дазволіла б большасьці беларусаў пазьбегнуць адчужэньня і палярнасьці ў іх успрыняцьці іншых этнасаў і іншых моў.

Ключавыя словы: Беларуская мова; лінгвістычная самабытнасьць; пост-савецкае развіцьцё; пост-каланіялізм; гібрыдызацыя культур.

1. Стратэгія ўспрыняцьця сябе як нацыі: да суверэннай дзяржавы

Пытаньне моўнай палітыкі Беларусі можа быць прааналізавана з двух пунктаў гледжаньня: як элемента стратэгіі дзяржаўнага будаўніцтва ў пост-савецкай Беларусі ці як часткі дыскусіі па правах чалавека ў галіне лінгвістыкі, што тычыцца прававых, маральных, а таксама эмацыйных асьпектаў законаў і практыкі сучаснай беларускай мовы. Гэтыя два асьпекты ў праблеме беларускай мовы с цягам часу цесна перапляліся і сталі ўспрымацца як узаемазалежныя. Выбар мовы для штодзённага карыстаньня ў Беларусі часта ўспрымаецца як палітычная заява, у якой расійская мова разглядаецца ў якасьці афіцыйнай мовы культуры і палітыкаў, а беларуская – як мова палітычнай і культурнай апазіцыі. Гэта цесная сувязь узнікла ў выніку падзей, якія мелі месца напярэдадні здабыцьця Беларусьсю незалежнасьці. З пачатку 1990-х гадоў, пытаньне нацыянальнай мовы ў Беларусі было вельмі палітызаваным і палярызаванам. Беларуская мова разглядалася нацыянальнымі актывістамі як магутны рэсурс нацыянальнай і палітычнай мабілізацыі ў 1990-х, калі была распрацавана моўная палітыка для забеспячэньня “беларусізацыі” – важнага элемента стратэгіі станаўленьня нацыі і новай незалежнай дзяржавы.

У Беларусі, як і ў многіх пост-савецкіх краінах, нацыянальнае адраджэньне было непадзельнай часткай складанага працэсу станаўленьня суверэннай дзяржавы і спробай пераадолець спадчыну таталітарызму і сацыялістычнай ідэалогіі пасля распаду Савецкага Саюза. Увядзеньне нацыянальнай ідэалогіі ў якасьці вядучага прынцыпу ў палітычным, сацыяльным і культурным жыцьці лічылася ў пост-савецкіх дзяржавах “натуральнай” рэакцыяй на няўдачы савецкай дзяржавы і ідэалогіі. Гэта забяспечыла аснову для стварэньня новых вобразаў, якія былі так неабходныя пасля страты ранейшых ідэалаў (Hall, 1995: 86-88). Нацыяналізм даў новым нацыянальным дзяржавам магчымасць дыстанцавацца ад старой ідэалагічнай сістэмы каштоўнасьцяў, а нацыянальная ідэнтычнасьць у многіх выпадках заставалася адзінай станоўчай кропкай адліку, якую людзі мелі, сгубіўшы большасьць традыцыйных уяўленьняў аб сацыяльнай ідэнтыфікацыі (Salecl, 1996: 418). Нацыянальныя пытаньні набылі большае значэньне таму, што яны былі, як адзначае Katherine Verdery, адзіныя зразумелыя арганізацыйныя формы, якія існавалі пэўны час і мелі вядомую гісторыю (Verdery, 1996: 85). Нацыяналізм дазволіў народам Усходняй Еўропы справіцца с сацыяльнай дэзарыентацыяй, якая панавала ў момант распаду старой сістэмы. Як піша Miroslav Hroch, “Асноўная перадумова ўсіх нацыянальных рухаў – як учора, так і сёньня – гэта глыбокі крызіс старога ўкладу, з разбурэньнем яго легітымнасьці, а таксама каштоўнасьцяў і пачуцьцяў, якія падтрымлівалі яго »(1996: 75). Нацыяналізм меў пэўную тэрапеўтычную функцыю і яго выбух быў зьвязаны з запытам на новую аснову для фарміраваньня калектыўнага разуменьня на парозе стварэньня новай дэмакратычнай сістэмы. Адной з накіроўваючых ідэй у нацыянальнам адраджэньні ў пост-камуністычных краінах, паводле Hroch, была ідэя “будаўніцтва” капіталізму, “дабудова сацыяльнай структуры нацыі шляхам стварэньня класу капіталістаў, па прыкладу заходніх дзяржаў » (Hroch, 1996: 70). У сваёй працы аб паходжаньні моўнага нацыяналізму ў чэшскім нацыянальным руху, Hroch таксама падкрэсліў, што лінгвістычныя патрабаваньні чэшскіх нацыяналістаў у дзевятнаццатым стагоддзі набылі новы сэнс, сканцэнтраваны на ролі мовы як інструмента грамадзянскай роўнасьці. Палітычная мабілізацыя патрабавала нейкіх спецыфічных “маркераў” нацыі, якія б былі лёгка зразумелыя ў ніжэйшых слаях грамадства. Паводле Hroch, мова была адным з такіх інструментаў палітычнай мабілізацыі (2005: 23).

Усе гэтыя сацыяльныя, палітычныя і эканамічныя асьпекты нацыяналізму Усходняй Еўропы перапляліся ў беларускім нацыянальным руху. У пачатку сістэмнай трансфармацыі грамадства, нацыянальная ідэалогія ўяўляла сабой частку сімвалічных каштоўнасьцяў, якія сталіся асновай стратэгіі зьменаў. Нацыяналізм выглядаў як праява вызваленчай барацьбы супраць залежнасьці ад Савецкай дзяржавы, у якой пераважалі расійская культура і мова. Палітычны кантэкст нацыянальнага вызваленьня даваў ідэалагічнае абгрунтаваньне для прымусовага ўвядзеньня законаў па нацыяналізацыі пасля абвяшчэньня незалежнасьці. Да таго ж, у Беларусі нацыянальная моўная палітыка, сфармуляваная ў рамках гэтай стратэгіі нацыяналізацыі, была накіравана на зніжэньне ўплыву “русіфікацыі” і на тое, каб зрабіць беларускую мову галоўнай у грамадзкім жыцьці. Быў створаны доўгатэрміновы план у які была ўключана “беларусізацыя” сістэмы адукацыі, сродкаў масавай інфармацыі і грамадскага жыцьця. У студзені 1990 года, у Вярхоўным Савеце быў прыняты закон “Аб мовах у (Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі) БССР». У верасьні 1990 года беларускі ўрад прыняў нацыянальную праграму па развіцьцю беларускай мовы і мовы іншых нацыянальнасьцяў у БССР, такім чынам ратыфікаваў указ, які ўсталяваў беларускую мову ў якасьці дзяржаўнай (Государстенная программа развития белорусского языка, 1990). У 1992 годзе, намеснік міністра адукацыі Васіль Стражаў абвясьціў, што ў школах мовай карыстаньня будзе беларуская, і што 55% першакласнікаў будзе вучыцца па-беларуску. У прыватнасьці, ён прагназаваў, што праз 10 гадоў уся беларуская сістэма адукацыі пяройдзе на беларускую мову. Беларуская мова з’явілася ў адукацыйных ўстановах, на тэлебачаньні і радыё – усё гэта склала агульны працэс “вяртаньня да ўсяго беларускага”.

Аднак, як піша Rogers Brubaker (1996), нацыяналізм ў пост-камуністычных краінах “не прыходзіць з народу. Ён нараджаецца, або лепш, выклікаецца, рознымі палітычнымі падзеямі. Яго развіцьцё вызначаецца ўласцівасьцямі палітычнага ландшафту, а не ўласцівасьцямі супольнасьці” (Brubaker, 1996: 17). Ідэя аб галоўнай ролі палітычных працэсаў у вызначэньні шляхоў нацыянальнага развіцьця ў пост-камуністычных краінах, дапамагае нам зразумець тэндэнцыі і зьмены, якія былі выкліканы ў беларускім нацыянальным развіцьці ў адпаведнасьці са зьменамі ў палітычным жыцьці. Сапраўды, «абвяшчэньне незалежнасьці Беларусі ў 1991 годзе не было вынікам змаганьня народа, а было абумоўлена палітычнымі абставінамі, спрыяльнымі для “беларускай ідэі” ( Tornquist-Plewa, 2005). Палітычныя зьмены ў Саюзе Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР) падчас “перабудовы” адкрылі магчымасьці ініцыяваньня публічных дыскусій па праблемных пытаньнях. Дзякуючы “Галоснасьці” беларускае грамадства атрымала магчымасьць даведацца аб існуючых праблемах і, на погляд беларускай інтэлігенцыі, адной з гэтых праблем было памяншэньне ролі беларускай мовы ў беларускім жыцьці. У сярэдзіне 1980-х гадоў, каля траціны ад агульнай колькасьці насельніцтва гаварыла па-беларуску ў паўсядзённым жыцьці, і гэта былі ў асноўным жыхары сельскай мясцовасьці (Marples, 1999: 50). У 1987 годзе, не больш як чвэрць першакласнікаў у Беларусі пайшлі ў школу з навучаньнем на беларускай мове. Зусім не было вышэйшых навучальных устаноў, прафесійна-тэхнічных каледжаў, у якіх бы выкладалі па-беларуску. Лінгвістычная “русіфікацыя” была папераджальным знакам прагрэсіўнай асіміляцыі і знікненьня беларусаў у расійска-моўным асяроддзі. У той час як у 1970 годзе, 37,3% усіх кніг і 36,5% усіх газет у БССР былі на беларускай мове, то праз 10 гадоў, у 1980 годзе, гэтыя лічбы знізіліся да 21,4% і 34,0%, адпаведна. Працэнт кніг па мастацтву, апублікаваных на расійскай мове ў Беларусі ўзрос з 89,95% ў 1981 годзе да 95,3% у 1984 годзе. Ва ўрадавых установах і на працоўных месцах беларуская мова практычна не існавала (Marples, 1999: 52). У кантэксьце праекта савецкай ідэалогіі, гэтыя пытаньні не з’яўляліся вельмі праблематычнымі, таму што развіцьцё савецкага народа павінна было прывесьці да інтэрналізацыі савецкага жыцьця. З гэтага пункту гледжаньня, замена беларускай мовы на расійскую ў беларускім грамадскім жыцьці разглядалася як посьпех “саветызацыі” беларусаў. Як адзначае Віктар Чарноў, “савецкасьць была для беларусаў арганічнай формай выказваньня сваёй этнамаргінальнасьці, больш таго, гэта быў спосаб ідэнтыфікацыі з «Вялікай Краінай Саветаў». Можна сказаць, што дзякуючы такой ідэнтыфікацыі, стымуляваўся незвычайны савецка-беларускі “нацыяналізм” – сапраўдны савецкі беларус адчуваў, што ён ці яна з’яўляюцца “найбольш савецкімі з усіх савецкіх” (Chernov, 2003: 47). Гэта савецкая формула “беларускасці” была заснавана на спалучэньні элементаў сацыялістычнай ідэалогіі, такіх як эгалітарнае бачаньне сацыяльнай арганізацыі, з інстытуцыйнай нацыянальнай формай. Быць “беларусам” па-савецку не азначала адмаўленьня ад сваёй прыналежнасьці да большай савецкай супольнасьці. Карыстаньне расійскай мовай і ўспрыманьне расійскай мовы як “натуральнага” атрыбута беларускага грамадскага і культурнага жыцьця засноўвалася на так званым ” matryoshka ” нацыяналізме,1 які быў сфармаваны ў Беларусі і ў іншых саюзных рэспубліках у выніку савецкай нацыянальнай палітыкі.

1.1. Садзейнічаньне стварэньню нацыі ў апазіцыі да “савецкасьці”

Адмова ад савецкай ідэалогіі і адмаўленьне савецкіх дасягненьняў у развіцьці беларускай нацыянальнай супольнасьці ўпершыню былі выказаны Беларускім народным фронтам (БНФ)2, які быў створаны ў 1988 г. У Вярхоўным Савеце Беларусі (абраны ў 1990), апазіцыйная кааліцыя, якая падтрымлівала платформу БНФ, налічвала да 40 членаў (з 360) (Feduta et al., 2003, 14). Пры падтрымцы членаў Вярхоўнага Савета, якія былі выбраны з розных зарэгістраваных няўрадавых арганізацый3, прадстаўляючых дэмакратычны блок (напрыклад, Таварыства беларускай мовы, Беларускі экалагічны саюз, прафсаюзы Рэспублікі Беларусь), Беларускі народны фронт змог стаць вядучай палітычнай сілай у вызначэньні стратэгіі развіцьця краіны. Увядзеньне нацыянальнай палітыкі, як асноўнай дактрыны сацыяльнай, культурнай і палітычнай трансфармацыі, у сітуацыі, калі нацыяналістычныя сілы ўсё яшчэ складалі меншасьць у Вярхоўным Савеце Беларусі, было растлумачана як спецыфічная з’ява раньняй пост-сацыялістычнай эпохі (Lucan Way). Выкарыстоўваючы метафару “алень перад фарамі тваёй машыны” і маючы на ўвазе некампетэнтнасьць савецкай эліты, якая вынікала з “дэзарыентацыі і захаваньня састарэлых нормаў кіраваньня ва ўмовах хуткай зьмены рэжыму”, Way сцвярджае, што новым дэмакратычным сілам удалося падыйсьці да правядзеньня рэформаў і ўкараненьня нацыянальнай палітыкі з-за хвіліннай слабасьці ўладаў (Way, 2012: 622). У той час Беларуская нацыянальная палітыка была накіравана на рэалізацыю праекта па адбудове беларускай нацыянальнай дзяржавы. Гэты праект павінен быў быць заснаваны на этна-лінгвістычнай ідэі нацыі і засяродзіўся б на “зборы беларускага фальклору, аднаўленьні гістарычных будынкаў і адраджэньні “рэальнай”, а не савецкай, беларускай культуры» (Gapova, 2008: 139). Прыхільнікі гэтай беларускай ідэі звярнуліся да не-савецкага вопыту беларусаў, і ўяўлялі беларускі народ у якасьці культурнага адзінства ў апазіцыі да савецкай і расійскай (у дасавецкі перыяд) каланізацыі. Гэты праект быў распрацаваны і прадстаўлены як завяршэньне фарміраваньня беларускай нацыі, якое пачалося ў пачатку дваццатага стагоддзя і, на думку ідэолагаў Партыі БНФ, была перапынена Кастрычніцкай рэвалюцыяй. Беларуская нацыянальная ідэалогія ў той час мела фундаментальную стратэгію, якая «…прысутнічае ў той ці іншай форме ў нацыяналістычным дыскурсе ва ўсім свеце. Яна ўключае ў сябе будаўніцтва ідэалізаванай карціны народнай славы, страчанай у нейкі момант у далёкім мінулым, а затым праецыраваньне гэтай карціны з накіраванасьцю ў будучыню. Ва ўсіх выпадках гэта выклікала свайго роду ідэалагічную энергію, якая з’яўляецца вельмі эфектыўнай з пункту гледжаньня палітычнай матывацыі і мабілізацыі (Bassin, 2012: 553-534).

У гэтым кантэксmце, савецкі перыяд гісторыі Беларусі разглядаўся як перыяд аддаленьня ад сваёй нацыянальнай ідэі, якое, у сваю чаргу прывяло да дэнацыяналізацыі; толькі распад СССР вярнуў беларусам шанс аднаўленьня гэтага перарванага развіцьця. Згодна з планамі нацыянальна-сьвядомых палітыкаў, праект нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва ў незалежнай дзяржаве павінен быў бы быць завершаны на працягу 10 гадоў. У дадатак да перапісваньня беларускай гісторыі з нацыяналістычнага пункту гледжаньня, асноўнаq мэтай гэтай палітыкі было пераўтварэньне моўнай сітуацыі ў краіне. Планы былі ўведзены ў дзеяньне з тым, каб абмежаваць прысутнасьць расійскай мовы ў розных сферах беларускага жыцьця, паступова пераўтвараючы беларускае грамадства ў мона-лінгвістычную (аднамоўную) супольнасць.

Новы закон аб мове, прыняты 26 студзеня 1990 года, прадугледжваў павелічэньне прысутнасьці беларускай мовы ў грамадскім жыцьці краіны. Паводле гэтага закона, укараненьне змяненьняў у моўнай канструкцыі беларускага грамадства павінна было адбывацца паступова на працягу 1990-х гадоў. Чакалася, што беларуская мова стане мовай навукі, культуры і сродкаў масавай інфармацыі на працягу 3 гадоў; мовай з’ездаў, канферэнцый і дзяржаўных пастаноў на працягу 3-5 гадоў; мовай бізнесу на працягу 5 гадоў; і мовай заканадаўства на працягу 10 гадоў.4 У верасьні 1990 г., дзеючы закон аб мовах быў падтрыманы Нацыянальнай праграмай, якая ставіла перад беларускім урадам доўгатэрміновую задачу аднаўленьня беларускай мовы ў сферы адукацыі і грамадскага жыцьця да канца стагоддзя. Закон аб культуры, прыняты 4 чэрвеня 1991 года, гарантаваў культурныя правы ўсіх этнічных групаў у
Беларусі, падкрэсліваючы, што «захаваньне, развіцьцё і распаўсюджваньне беларускай мовы і культуры” з’яўляюцца адной з прыярытэтных задач дзяржаўнай палітыкі ў галіне культуры (Артыкул 10 (3,1). Акрамя таго, Закон аб адукацыі, прыняты 29 кастрычніка 1991 года, гарантаваў падтрымку пашырэньня беларускай мовы ў сферы адукацыі.

Новая Канстытуцыя, прынятая ў сакавіку 1994 года, пацьвердзіла афіцыйны статус беларускай мовы, хоць, згодна з той жа Канстытуцыяй, расійская мова атрымала статус мовы міжнацыянальных зносін (Ulasiuk, 2011: 4). На самай справе гэты “новы” статус, які расійская мова набыла ў Канстытуцыі, быў адзіным адрозненьнем паміж часткай Канстытуцыі, звязанай з моўнымі пытаньнямі, і Законам 1990 года аб мовах. Гэта “вяртаньне” расійскай мовы не было на самай справе вяртаньнем, а хутчэй актам сімвалічнага ўзаконьваньня існуючых моўных практык у беларускім грамадстве. На працягу перыяду паміж 1990 і 1994 г.г., працэс дэрусіфікацыі толькі пачынаўся. Асноўны прагрэс у “беларусізацыі” быў дасягнуты ў галіне адукацыі, якая, здавалася, была найбольш адкрытая ў рэалізацыі закона аб мовах; паміж 1990 і 1994 г.г. сітуацыя ў сярэдніх школах карэнным чынам зьмянілася на карысьць беларускай мовы. Аднак, большасьць іншых сфераў палітычнага, сацыяльнага і культурнага жыцьця краіны ў пытаньнях мовы істотна не зьмяніліся.

1.2. Парадоксы дэмакратыі ў выбары мовы ў постсавецкай Беларусі

Новы статус расійскай мовы ў тэксце Канстытуцыі Беларусі 1994 таксама адлюстроўвае тыя важныя зьмены, якія адбыліся на палітычнай сцэне незалежнай Беларусі. У 1990 годзе адной з самых актыўных палітычных сілаў, якая вызначыла стратэгію развіцьця краіны былі прадстаўнікі нацыянальнага руху, якія бачылі новы беларускі народ як мона-этнічную і аднамоўную супольнасьць і накіроўвалі развіцьцё дзяржаўнай моўнай палітыкі ў такім напрамку. Такі палітычны праект быў распрацаваны і ў значнай ступені падтрымліваўся нацыянальнай элітай, якая была захоплена ідэяй будаўніцтва нацыянальнай дзяржавы, заснаванай на этна-лінгвістычным фундаменце. Яны разглядалі будучыню Беларусі выключна ў кантэксце Еўропы і прытрымліваліся той жа схемы нацыянальнага развіцьця, якое адбывалася ў іншых усхонееўрапейскіх краінах (чэхі, славакі, краіны Балтыі, і г.д.).

Аднак, у перыяд 1990-1994, на палітычная сцэне ў Беларусі адбыліся істотныя зьмены. Шэраг палітычных партый, якія выйшлі на палітычную арэну, калі ў Беларусі была прынята шматпартыйнасьць, падверглі рэзкай крытыцы Закон 1990 аб Мове. Рух за дэмакратычныя рэформы, заснаваны ў 1991 годзе, успрыняў гэты закон як “недэмакратычны”, абвінавачваючы БНФ, які заставаўся асноўнай пра-дэмакратычнай сілай у Беларусі ў той час, у русафобіі, ізаляцыянізму і ва ўзбуджэньні нацыяналістычных інстынктаў (Zaprudski, 2002). Парадаксальна, але левыя і правыя палітычныя сілы лічылі Закон 1990 аб мовах, як няправільны спосаб вырашыць моўную праблему ў Беларусі. Ліберальныя партыі (напрыклад, як Аб’яднаная дэмакратычная партыя Беларусі, UDPB, заснаваная ў 1990 годзе 5) разглядалі права свабодна выбіраць мову адукацыі, як адно з найбольш важных грамадзянскіх правоў, якое павінны мець грамадзяне Беларусі. Левыя таксама засталіся супраць моўнай палітыкі прымусовай беларусізацыі. Яны выступалі супраць мадэлі мона-этнічнага і мона-лінгвістычнага беларускага народа і падтрымлівалі мадэль двухмоўнай дзяржавы, што было безумоўным патрабаваньнем Руху за дэмакратыю, сацыяльны прагрэс і справядлівасьць (MDSPJ), заснаваным у 1991 годзе. У 1993 г., з’езд левых рухаў прыняў рэзалюцыю, у якой запатрабаваў “Выдаліць гвалт і дыскрымінацыю ў адносінах моўнай палітыкі, прыняць афіцыйна двухмоўе (беларуская і расійская мова), узаконіць права бацькоў на выбар мовы навучаньня іх дзяцей (Zaprudski, 2002: 34).

Варта адзначыць, што асноўным недахопам моўнага заканадаўства (і палітыкі “беларусізацыі” ў цэлым), які выклікаў крытыку з усіх бакоў, была яго неадпаведнасьць дэмакратычным ідэям, а менавіта, насільны пераход на беларускую мову разглядаўся як страта дэмакратычнай свабоды выбару. На момант распаду старой сістэмы ў Беларусі, па сутнасьці, сутыкнуліся два розныя напрамкі, нацыянальнае адраджэньне і дэмакратызацыя грамадска-палітычнага жыцьця. На самой справе гэта было адраджэньне таго, аб чым пісаў Suda, пра нацыяналізм як найбольш небяспечнага канкурэнта лібэральнай дэмакратычная плыні ва Усходняй Еўропе, як у мінулым, так і ў сучаснасьці. Ад дзевятнаццатага стагоддзя, Усходняя Еўропа была занята фарміраваньнем і вызначэньнем розных нацыянальных ідэнтычнасьцяў, «што на той час патрабавала значных высілкаў для ўсіх этнічных груп. Вызваленьне асобы – першасны клопат лібералізму – мела нізкую запатрабаванасьць» (Suda, 2000: 202). Нацыянальная палітыка ў адносінах да беларускай мовы і яе ўспрыманьне як “недэмакратычнай” грамадствам, толькі што вызваленым ад ідэалагічнага ціску савецкай ідэалогіі, падкрэсьлілі фундаментальны канфлікт інтарэсаў паміж нацыянальнымі і індывідуальнымі асьпектамі свабоды.

Людзі, якія жадалі б карыстацца расійскай мовай і навучаць сваіх дзяцей на гэтай мове разглядаліся як патэнцыйныя ахвяры недэмакратычнай дзяржаўнай палітыкі. У той жа час, калі палітыкі абмяркоўвалі пытаньне аб моўнай палітыцы і моўнай мадэлі для беларускага народа (адно-або двух-моўная мадэлі), грамадства паспытала значнае пагаршэньне ўзроўню жыцьця, што негатыўна адбілася як на ацэнцы дзяржаўнай палітыкі ў цэлым, так і ў адносінах да моўнай палітыкі і нацыянальнай ідэалогіі. Кіруючыя эліты, якія былі ва ўладзе, калі была ўведзена палітыка нацыяналізацыі, здавалася, несьлі адказнасьць за эканамічныя праблемы, якія людзі мелі падчас першых гадоў незалежнасьці. Для большасьці палітыкаў зноў створаных палітычных партый, падкрэсліваньне сваёй нязгоды адносна моўнай палітыкі, было адным з простых спосабаў дэманстрацыі іх блізкасьці да народу.

Да 1994 года як прыхільнікі, так і праціўнікі “беларусізацыі” скардзіліся: розныя партыі і арганізацыі блізкія да БНФ былі расчараваныя тым, якім чынам закон рэалізуецца; тыя ж хто хацеў бачыць расійскую мову афіцыйнай у Беларусі, падкрэсліваў адсутнасьць у іх свабоды выбару. Восеньню 1994 г. пад эгідай Славянскага саюзу ў знак пратэсту супраць прымусовай “беларусізацыі” быў заснаваны камітэт “За свабодны выбар мовы ў адукацыі». Лёс палітыкі “беларусізацыі” быў прадвызначаны вынікамі прэзідэнцкіх выбараў ў 1994 г., калі надзвычай папулісцкі палітык Аляксандр Лукашэнка стаў прэзідэнтам. У маі 1995 года ён ініцыяваў рэферэндум, на якім расійская мова была ўведзена ў якасці другой афіцыйнай мовы. Практычна гэта азначала, што ўсе дасягненьні адносна развіцьця беларускай мовы былі спыненыя, а сама ідэя прымусовай замены расійскай мовы на беларускую скончылася. Пазбаўленая выключнай заканадаўчай падтрымкі, беларуская мова вярнулася ў кулуары грамадскага жыцьця, у той час як лінгвістычная канструкцыя беларускага грамадства стала добраахвотнай. Аднолькавы статус расійскай і беларускай мовы, уведзены ў 1995 годзе паводле вынікаў рэферэндуму, прывялі да прадказальнага пераходу да расійскай мовы ў школах. Цяпер бацькі мелі права выбіраць мову навучаньня сваіх дзяцей. Вынікі гэтага «дэмакратычнага павароту” ў дзяржаўнай моўнай палітыцы былі прадказальна неспрыяльнымі для беларускай мовы: колькасць першакласнікаў якія навучаліся на расійскай мове, павялічылася з 25% у 1994 годзе да 62% у 1995; адпаведна, колькасць студэнтаў, якія вучыліся па-беларуску зьнізілася з 75% да 38%. Пытаньні «дыскрымінацыі» зноў усплылі ў лютым 1999 г., калі Кангрэс дэмакратычных сілаў Беларусі прыняў спецыяльную рэзалюцыю пад назвай «Дыскрымінацыя беларускай мовы ў Рэспубліцы Беларусь», у ёй былі зроблены высновы, што правы беларусаў свабодна развіваць родную мову і культуру груба парушаюцца. Пры наданьні беларускаму народу права выбара расійскай або беларускай мовы ў якасьці мовы адукацыі, беларускае заканадаўства пазбавіла беларускую мову якой-небудзь прававой падтрымкі. Моўная палітыка Лукашэнкі зрабіла Беларусь унікальнай пост-савецкай рэспублікай, дзе палітычная незалежнасьць дапускала далейшую “русіфікацыю”.

У савецкі перыяд, “русіфікацыя” была інструментам для “саветызацыі” культурнага і грамадскага жыцця, у той час як пасьля перыяду 1991-1995 г.г., палітыка беларускіх уладаў была накіравана не столькі на “русіфікацыю”, сколькі на «дэ-беларусізацыю”, “на барацьбу супраць нацыянальнага самавызначэньня беларусаў, якое разглядалася як фактар, што пагражаў стабільнасьці рэжыму Лукашэнкі» (Yekadumaw, 2003: 218). Палітыка «беларусізацыі», з асаблівым акцэнтам на беларускую мову, стала сімвалам нацыянальнага этна-лінгвістычнага праекта, які заставаўся галоўнай палітычнай альтэрнатывай рэжыму Лукашэнкі. У палітычнай стратэгіі Лукашэнкі, моўнай палітыцы не надавалася асаблівая роля; хутчэй, вяртаньне да афіцыйнага двухмоўя было часткай яго агульнай стратэгіі – вяртаньня да “старых добрых савецкіх часоў».

2. Савецкая гісторыя Беларусі ў пазітыўным сьвятле: прыклад дзяржаўнай ідэалогіі

Станоўчая ацэнка савецкага перыяду гісторыі Беларусі была важнай часткай ідэалогіі Лукашэнкі, і гэта адрозьнівала яго разуменьне беларускай ідэі ад палітыкаў БНФ з іх моцнай антысавецкай і антырасійскай арыентацыяй. Нацыянальныя актывісты рабілі акцэнт на аднаўленьні нацыі, якая існавала ў дасавецкім мінулым, развіцьцё якой было прыпынена савецкай уладай. На самай справе, аднак, нацыянальная беларуская дзяржава ніколі не існавала да савецкай улады. Працэс будаўніцтва беларускай нацыі, які пачаўся ў канцы дзевятнаццатага стагоддзя, быў працягнуты ў савецкі час з дапамогай сваіх інструментаў. Як піша N.Vakar, “Беларусізм на працягу многіх гадоў атаясамляўся з савецкай уладай, і […] здаецца, што ён стаў для мясцовых жыхароў проста яшчэ адным аспектам камунізму» (Vakar, 1956: 219). Фарміраваньне беларускага народа, як супольнасьці, аб’яднанай агульнай мовай, культурай, гісторыяй і паходжаньнем, адбылося ў гады савецкай улады і пры падтрымцы яго інстытутаў.

Першае дзесяцігоддзе бальшавіцкай улады суправаджалася палітыкай карэнізацыі (“nativization” або korenizatsiia), меўшай на мэце дзейную “беларусізацыю” грамадскага жыцьця ў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы (БССР). БССР паведамляла ў 1925 годзе ў Савет Нацыянальнасцяў СССР, што ў цэнтральных ведамствах рэспублікі толькі 26,9% супрацоўнікаў гаварылі па-беларуску. У 1926 годзе гэта колькасьць узрасла да 54%, а ў 1928 годзе была вышэй за 80%. Акрамя таго, у пачатку 1928 г. “беларусізацыя” лічылася цалкам завершанай у цэнтральных, абласных і раённых органах улады. Друк стаў амаль выключна беларускім. Да 1929 г. засталася толькі адна газета на расійскай мове і не было расійскіх часопісаў. У 1924-1925 г.г., 28,4% школ былі беларускамоўнымі, тады як у 1929-1930 г.г. гэта лічба паднялася да 93,8% (Martin, 2001: 264). Акрамя таго, сістэматычныя даследаваньні ў галіне «нацыянальнай геаграфіі, прыродных рэсурсаў, гісторыі і літаратуры, хоць і ў марксісцка-ленінска-сталінскіх умовах існаваньня атрыбутаў дзяржаўнасьці, умацавалі пачуцьцё асобнай беларускай ідэнтычнасьці» (Vakar, 1956: 219). Гэта не было выпадкова, як піша Ян Запруднік, беларускія нацыяналісты ў 1990-я гады марылі пра «паўтарэньне беларусізацыі – культурнага феномена 1920-х гадоў» (Zaprudnik, 1993: 77). У канцы 1920-х гадоў, інтэнсіўная нацыяналізацыя замясьцілася палітыкай “дружбы народаў”.

Адной з галоўных асаблівасьцяў гэтага перыяду было аднаўленьне традыцыйнай расійскай культуры і расійскага нацыяналізму ў якасьці крыніцы савецкага адзінства. Пасля абвяшчэньня Сталіным барацьбы з нацыянальным укланізмам у нацыянальных рэспубліках – пачаўся тэрор 1930-х гадоў. Zaprudnik апісвае маштабы разбурэньняў, даючы карціну страт, панесеных беларускім культурным асяроддзем: Інстытут беларускай культуры, пазьней Беларуская акадэмія навук, страціў амаль “дзевяноста адсоткаў яго членаў; пераважная большасьць з іх былі расстраляныя” (Zaprudnik, 1993: 87). Гэтыя падзеі мелі катастрафічны ўплыў на беларускую культуру, але ў той жа час савецкія кіраўнікі ніколі не ставілі пад пытаньне “дзяржаўнасьць” беларусаў, хоць яны, як правіла, уплывалі на працэсы яе разуменьня людзьмі. Па словах Vakar, “Саветы былі супраць людзей, але ня супраць сімвалаў беларусізма (belorussianism)» (Vakar, 1956: 150). “Сталінізацыя нацыяналізма”, піша Vakar, азначала, што” нацыянальная база Рэспублікі была мудра пакінута без зьменаў […] Яна толькі павінна была быць забяспечана новымі кадрамі, а беларускае жыцьцё і культура – зарыентаваныя ў новым напрамку. Напрамак быў зададзены словамі Сталіна: “Нацыяналістычныя па форме, сацыялістычныя па зьместу” ‘(Vakar, 1956: 146).

Новая палітыка “русіфікацыі” і ўкараненьне двухмоўя паступова прывяло да зьмены культурнага статуса і грамадскага іміджа беларускай мовы. Справа ў тым, што савецкая ідэалогія адносна нацыянальных пытаньняў не пакідала прасторы для канкрэтнага беларускага нацыянальнага развіцьця, у якой беларуская мова і культура паўставала б у апазіцыю да савецкага народа. У кантэксьце савецкага прагрэсіўнага развіцьця спасылка на выключнасьць беларускай нацыянальнай культуры і мовы часта ўспрымалася як “вяртаньне назад” ці анты-прагрэсіўнай. Беларуская мова павінна была захаваць сваё значэньне як традыцыйная вартасьць, прывязаная да народнай культуры і гісторыі. Такім чынам, расійская мова стала не толькі мовай савецкіх народаў, але і мовай сацыяльнага прагрэса нацыянальных рэспублік.

Беларускае бачаньне савецкай гісторыі ўключала малюнкі сталінскіх рэпрэсій і “русіфікацыі”, якія вялі да маргіналізацыі беларускай мовы і “раздзяржаўленьня” беларусаў. Акрамя таго, у савецкі перыяд беларусы адчулі значнае паляпшэньне ўзроўню жыцьця. Эканамічны прагрэс у БССР у 1960-х і 1970-х гадах зрабіў Беларусь адной з найбольш заможных савецкіх рэспублік. З гэтага пункту гледжаньня, савецкая эпоха таксама можа лічыцца пэўнай часткай працэсу нацыянальнага будаўніцтва Беларусі, падчас якой некаторыя асьпекты савецкай ідэалогіі, нараўне з пра-расійскімі культурнымі і палітычнымі ўплывамі, былі ўключаны ў канцэпцыю беларускай ідэі. David Marples лічыць, што “залаты век” беларускай гісторыі зьвязаны з часам пасляваеннага аднаўленьня. Рэспубліка тады не толькі аднавіла свае страты, але і заняла вядучае месца сярод іншых савецкіх рэспублік па ўзроўню прамысловага развіцьця і ўзроўню жыцьця (Marples, 2003: 24, 25). Як піша G. Ioffe, вынікі савецкага перыяду гісторыі Беларусі былі ўспрыняты многімі беларусамі безумоўна станоўча: «краіна змрочных майстэрняў і непрадукцыйных водна-балотных угоддзяў у пачатку ХХ стагоддзя, Беларусь праз семдзесят гадоў пазьней мела разьвітую буйную прамысловасьць і значна мадэрнізаваную сельскую гаспадарку” (Ioffe, 2008: 109).

У першыя гады незалежнасьці, нацыянальныя актывісты сутыкнуліся з вельмі цяжкай задачай “размежаваньня» беларускай ідэі ад савецкай ідэалогіі, адначасова імкнучыся напоўніць яго альтэрнатыўным зьместам. Тым не менш, яны аддалі перавагу новай ідэі ў процівагу “савецкасьці”, ідэі, якая павінна была павярнуць геапалітычную сістэму беларускай ідэнтычнасьці ў еўрапейскім напрамку. Беларускай мове адводзілася роля буйнога маркера для гэтага новага праекта нацыянальнай ідэнтычнасьці. З іншага боку, афіцыйная палітыка беларускага двухмоўя, якая была ўведзена ў 1995 г., сьведчыла аб вяртаньні беларускага грамадства да савецкай мадэлі. У гэты жорсткі перыяд падзяленьня большасць беларускага народа аддала перавагу падтрымцы версіі беларускай ідэі, з якой яны былі найбольш знаёмыя.

3. Канкурэнцыя мета-наратываў беларускай ідэнтычнасьці:
пошукі над-нацыянальнай структуры

Афіцыйныя і апазіцыйныя падыходы да моўнай палітыкі ў Беларусі былі сфармуляваны ў адпаведных палітычных і культурных парадыгмах. Кожная з гэтых парадыгмаў прадугледжвае асаблівае разуменьне статусу нацыянальнай мовы, беларускага двухмоўя і становішча расійскай мовы. Як будзе паказана ніжэй, усе гэтыя асьпекты моўнай ідэнтычнасьці ў беларускім кантэксце з’яўляюцца часткай больш агульнай дылемы аб цывілізацыйным і культурным становішчы Беларусі. Як адзначыў Mark Bassin, як ні парадаксальна, усе нацыяналістычныя ідэалогіі фармулююць сваё бачаньне дзяржаўнасьці з пункту гледжаньня мадэлі «над-нацый»: «ідэалагізацыя бачаньня мультынацыянальных агламерацый […] звязаных адзін з адным у адзіную згуртаваную наднацыянальную “супольнасць” шэрагам агульных культурных, рэлігійных, маральных і сацыяльных каштоўнасьцяў, а таксама агульным разуменьнем гістарычных каранёў і вопыту» (Bassin, 2012: 554). У Беларусі, прыналежнасьць да большай наднацыянальнай супольнасьці, здаецца, з’яўляецца спрэчным пытаньнем. Беларуская моўная самабытнасць вызначаецца па-рознаму, у залежнасці ад цывілізацыйных і культурных рамак, абраных для беларускай ідэі. Беларусь з’яўляецца альбо складовай часткай Расійскай цывілізацыйнай прасторы (у афіцыйным дыскурсе) або часткай Еўропы (у альтэрнатыўным дыскурсе); абедзьве версіі прадугледжваюць адпаведную логіку нацыянальнага развіцьця і, як сьлед, моўную палітыку.

У Беларусі, ва ўмовах аўтарытарнай дзяржавы, няма спаборніцтва паміж рознымі беларускімі моўнымі праектамі. Адзін з іх падтрымліваецца дзяржавай з удзелам інстытуцыйных рэсурсаў, ідэалагічнай прапаганды, з дапамогай дзяржаўных сродкаў масавай інфармацыі і сістэмы адукацыі, у той час як іншыя, зьвязаны з палітычнай апазіцыяй і існуюць у абмежаванай грамадскай прасторы.

Афіцыйная ідэя Беларусі, якая распаўсюджваецца дзяржаўнай ідэалогіяй, “цьвердзіць”, што краіна знаходзіцца на тэрыторыі ўсходнеславянскай праваслаўнай цывілізацыі, з цэнтрам у Расіі. Гэта ўсходняя версія беларускай ідэі спалучае ў сабе некаторыя элементы беларускай культуры і традыцый з Расіяй, у той час як расійска-беларускае культурнае адзінства і “вечная дружба “прадстаўлены ў якасці галоўнай распазнавальнай якасьці беларусаў. У адпаведнасьці з гэтай канцэпцыяй Беларусі, расійская мова ня ёсьць замежнай мовай для беларусаў, але, разам з беларускай мовай, з’яўляецца часткай беларускай культурнай традыцыі.

Як пісаў V. Akudovich, «Расія знаходзіцца не на ўсход ад беларускіх зямель, а Расія з’яўляецца ўсходам Беларусі. Гэта азначае, што Расія дзякуючы свайму пэўнаму контуру (гэтак жа, як і Еўропа) натуральна разьмешчана ўнутры нашай уласнай самасьці» (Akudovich, 2006: 31). Гэта ўсходняя накіраванасьць развіцьця беларускай ідэі падтрымліваецца двума фактарамі беларускага развіцьця: прыналежнасьцю да праваслаўнага хрысціянства і вопытам савецкай мадэрнізацыі.

Афіцыйная пазіцыя праваслаўнай царквы, якая падзяляецца большасьцю праваслаўнага духавенства ў Беларусі, безумоўна падтрымоўвае пра-расійскую ідэю беларускай дзяржаўнасьці. Ідэя аб тым, што рэлігійная традыцыя праваслаў’я ёсьць сапраўднай беларускай верай агульнай з Расіяй, вызначае і спецыфічную канфігурацыю моўнай самабытнасьці беларусаў. Афіцыйная моўная палітыка Расійскай праваслаўнай царквы з’яўляецца безумоўна пра-расійскай, прызнаючы Беларусь у якасьці неад’емнай часткі расійскай праваслаўнай традыцыі. Праваслаўная Царква выкарыстоўвае царкоўнаславянскую мову ў літургіі і расійскую мову ва ўсіх іншых выпадках. Негатыўнае стаўленьне Маскоўскага патрыярхата да ўвядзеньня нацыянальных моў у рэлігійных паслугах можа тлумачыцца двума фактарамі. Па-першае, асаблівая ўвага, якую Маскоўскі патрыярхат надае выкарыстаньню гэтай мовы ў набажэнствах, тлумачыцца паводле Borowik, двайным пачуцьцём адзінства, якое праваслаўная царква стварае з дапамогай царкоўна-славянскай мовы, каб захаваць сувязь з агульным мінулым, а менавіта з традыцыямі, якія сягаюць усходняга хрысціянства ў часы братоў Кірыла і Мяфодзія, якія выкарыстоўвалі стараславянскую мову. Па-другое, патрыярхат дэманструе строгую і бачную пазіцыю ў адносінах да заходняга хрысціянства, якое выкарыстоўвае нацыянальныя мовы і страціла агульную літургічную мову. «Гэтая практыка ў дадзеным выпадку адлюстроўвае высокую значнасьць, якую Руская праваслаўная царква надае, каб падкрэсліць моцны падзел паміж заходнім і ўсходнім праваслаўным хрысціянствам» (Borowik, 2006: 273). Апазіцыя ў адносінах да заходняй цывілізацыі, культуры і рэлігійных традыцый на тэрыторыі Беларусі, аднак, была перанапраўлена па некаторых аспектах ў апазіцыю да самой беларускай традыцыі, а менавіта да тых перыядаў гісторыі, калі продкі беларусаў далучыліся да кальвінізму, уніяцкай (грэка-каталіцкай) царквы, і ў вялікай колькасьці да каталіцызма, не кажучы ўжо пра гістарычна значную прысутнасьць габрэяў і татар-мусульман у краіне. У Беларусі ёсьць таксама нацыянальна-арыентаваная праваслаўная абшчына. Праваслаўнае брацтва Трох віленскіх пакутнікаў было заснавана ў 1992 годзе з мэтай аб’яднаньня вернікаў і ўкараненьня ідэі праваслаўнай рэлігіі як рэальнай беларускай традыцыі, з расійскімі каранямі гэтай традыцыі, якія не маюць асаблівага значэньня ў сучасным беларускім рэлігійным жыцьці. Абшчына выдае праваслаўны часопіс пад назвай Pravaslaue на беларускай мове. Сярод іншых аспектаў нацыяналізуемага рэлігійнага жыцьця сярод праваслаўных хрысціян гэта абшчына\супольнасць таксама прасоўвае ідэю выкарыстаньня беларускай мовы ў багаслужбе. Дзейнасьць гэтай абшчыны, аднак, не мяняе дамінуючага становішча праваслаўнай царквы і яе афіцыйнай палітыкі і застаецца свайго роду нацыянальнай суб-супольнасьцю ў Расійскім праваслаўі.

Сітуацыя ў каталіцкай царкве, другой па велічыні рэлігійнай канфесіі на сёняшні дзень у Беларусі,6 значна адрозніваецца. Афіцыйная моўная палітыка каталіцкай царквы, якая раней лічыліся ў якасьці агента пашырэньня “польскасьці”, у цяперашні час, безумоўна накіравана на развіцьцё беларускай мовы. Гэтая палітыка была сфармулявана ў канцы 1980-х гадоў. Раней прысутнасьць каталіцтва служыла напамінам пра польскае панаваньне над тэрыторыяй Беларусі: гэта была рэлігія палякаў, і польская мова безумоўна прымалася як натуральная для каталіцызма. Між тым, Ватыкан ужо заяўляў пра сваю пра-беларускую пазіцыю яшчэ ў 1950 г., калі Ватыканскае радыё пачало перадачы на беларускай мове. Папа Ян Павел II выкарыстоўваў беларускую мову, каб прадэманстраваць сваю падтрымку беларускаму нацыянальнаму каталіцызму. У Беларусі, беларуская мова была прынята ў якасці працоўнай мовы толькі ў каталіцкай царкве. У 1991 годзе Казімір Свёнтэк7 аддаў перавагу ўвядзеньню беларускай мовы ў багаслужбу і забараніў паказ польскіх нацыянальных сімвалаў у каталіцкіх цэрквах Беларусі. З пункту гледжаньня “беларусізацыі” каталіцкай царквы заставаліся праблемы з некаторымі святарамі польскага паходжаньня, якія не падзялялі паняцьці “каталіцтва” і “польскасьці”. Яны былі супраць беларускай мовы, разглядаючы яе выкарыстаньне як спосаб «беларусізацыі» палякаў, якія пражываюць у Беларусі. Каталіцкая царква таксама ажыцьцяўляе шырокі спектр адукацыйнай і выдавецкай дзейнасьці ў Беларусі. Усе каталіцкія часопісы і кнігі публікуюцца па-беларуску (Наша Вера, Ave Maria), асноўныя рэлігійныя тэксты перакладзены на беларускую мову, як і малітвы, і песьні. Каталіцкае духавенства, як правіла, выкарыстоўвае беларускую мову ў сваіх размовах з вернікамі.

Як паказалі вынікі апытаньня грамадскай думкі, праведзенага лабараторыяй Новак, геапалітычныя перавагі беларусаў і ўспрыманьне Расіі як саюзніка значна залежыць ад іх рэлігійнай прыналежнасьці. Прыхільнікаў саюза з Расіяй сярод беларускіх каталікоў (11%) значна менш у параўнаньні з праваслаўнай абшчынай (32,2%). У той жа час, група каталікоў ўключае прыкметна больш праціўнікаў якога-небудзь саюза наогул, чым у сярэднім па выбарцы (36,6% супраць 18,8% у групе праваслаўных вернікаў і супраць 20,4% сярод усіх апытаных). Улічваючы, што «прарасійскія» і «аўтаркіі» выбаршчыкі з’яўляюцца відавочным электаратам улады, можна быць упэўненым, што беларускія каталікі, якія падтрымліваюць цяперашнюю ўладу “недалучэньня”, замяняюць пра-расійскі выбар, які можна разглядаць як асноўны варыянт для праваслаўных прыхільнікаў улады («Belarus and the World», 2010: 26).

Другі ключавы фактар у развіцьці ўсходняй канцэпцыі беларускай ідэнтычнасьці зьвязаны з сацыялістычнай мадэрнізацыяй, дзе культурная асьвета, адукацыя і выхаваньне нацыянальнай свядомасьці абумоўлены сацыялістычнай ідэалогіяй, якая эфектыўна ажыцьцяўлялася Савецкай дзяржавай. Хоць гэта была адноўленая форма мадэрнізацыі, яна, тым не менш, зьвязана з тымі сферамі грамадскага жыцьця, якія непасрэдна ўплывалі на фармаваньне беларускай нацыі. Па-першае, сацыялістычныя пераўтварэньні зьмянілі сацыяльную структуру грамадства. Другі аспект пераўтварэньняў быў зьвязаны з камунікатыўнымі аб’ектамі ў сацыяльнай прасторы і з будаўніцтвам сучаснай сеткі сувязі. Усе гэтыя зьмены ўзмацнілі савецкасьць беларусаў, зрабіўшы іх устойлівымі да нацыяналістычных заклікаў, якія тычыліся беларускай нацыянальнай славы дасавецкага перыяду. Лінгвістычная структура сучаснага беларускага грамадства таксама прадукт савецкай эпохі. Моўная палітыка беларускіх уладаў, уведзенная пасля рэферэндуму 1995 года, была адным з элементаў агульнай стратэгіі працягу савецкай практыкі.

Другім варыянтам наднацыянальнай структуры, сфармуляваным і падтрымліваемым апазіцыйнымі культурнымі элітамі, з’яўляецца Еўропа. “Еўрапейскія” аналогіі культурнага нацыянальнага будаўніцтва служаць мадэлямі для палітыкі, накіраванай на дасягненьне такой сітуацыі ў Беларусі, якую можна ахарактарызаваць як адна дзяржава-адна мова. Адной з мэтаў Беларускага народнага фронту з’яўляецца “аднаўленьне беларускай культурнай традыцыі на аснове еўрапейскіх маральных вартасьцяў “, у той час як” еўрапейскасьць» і агульныя цывілізацыйныя перспектывы Беларусі падаюцца з пункту гледжаньня беларускай гістарычнай памяці.8 У адпаведнасьці з гэтым еўрапейскім бачаньнем Беларусі, Еўропа заўсёды была сапраўдным домам для беларусаў: “Ад моманту ўзнікненьня дзяржаўнасьці на беларускіх землях у дзевятым стагоддзі і да канца васемнаццатага стагоддзя Беларусь належала да заходняй або, хутчэй, да еўрапейскай цывілізацыі” (Rouda, 2004). Пра заходні фармат беларускай нацыянальнай ідэі сьведчыць беларускае мінулае, і практычна ўсе асаблівасьці заходняй цывілізацыі могуць быць ужыты да Беларусі, ці, дакладней, да яе мінулага. У гісторыі Беларусі можна знайсьці шмат прыкладаў “еўрапейскасьці”: уплыў класічнай культурнай спадчыны, якая пранікла на беларускую тэрыторыю з Візантыйскай і Рымскай імперый; развіцьцё каталіцызму і кальвінізму; падзел царквы і дзяржавы, які быў стандартам у Беларусі да часоў яе захопу Расійскай імперыяй.

Праект Беларусі, пабудаваны на аснове еўрапейскай гісторыі, сьведчыць аб тым, што беларусы такі ж народ, як палякі, славакі і чэхі. Паводле гэтай аналогіі, лагічна зрабіць выснову, што на пэўным этапе свайго развіцьця беларусы павінны дасягнуць такога моманту ў гісторыі, дзе яны стануць лінгвістычна аднароднай нацыянальнай дзяржавай, падобна да Польшчы, Славакіі і г.д. У гэтым кантэксце, беларускасьць, відаць, будзе адным з галоўных атрыбутаў і прыкметаў невялікай еўрапейскай нацыі. Такім чынам, становячыся беларусалюбам азначае ў той жа час прызнаньне ідэі існаваньня еўрапейскага беларуса і наадварот.

4. Аргументацыя правоў чалавека ў лінгвістычных дэбатах

Адной з характэрных асаблівасьцяў лінгвістычнай сітуацыі ў Беларусі з’яўляецца крайняя палітызацыя моўнага пытання, якая прадухіляе эфектыўнае абмеркаваньне мовы як лінгвістычнай праблемы правоў чалавека на індывідуальным узроўні. Любая спасылка на мову ў сродках масавай інфармацыі, адукацыі і іншых сферах жыцьця інтэрпрэтуецца як палітычная заява супраць або на карысьць афіцыйнай палітычнай пазіцыі. Захаваньне моўных правоў чалавека мае на ўвазе, што “на індывідуальным узроўні кожны можа вызначыццца станоўча ў адносінах да матчынай мовы, і што гэта самавызначэньне будзе паважацца іншымі” (Skutnabb-Kangas and Phillipson, 1995: 2). У Беларусі, аднак, моўная ідэнтыфікацыя на ўзроўні асобы неадкладна цягне за сабой “палітычную класіфікацыю” гэтага чалавека. Гэта, у сваю чаргу, стварае адпаведныя ідэалагічныя наступствы, якія, як правіла, разглядаюцца негатыўна, з іншага боку “бар’ера”.

Парадаксальна, але абодва, афіцыйны і апазіцыйны моўныя напрамкі ў Беларусі, як правіла, выкарыстоўваюць аргументы адносна правоў чалавека ў якасьці падставы для іх бачаньня моўнай самабытнасьці беларусаў і для іх адпаведнай моўнай палітыкі. Пры гэтым, улады ўжываюць інструментальны падыход, робячы акцэнт на камунікатыўныя функцыі мовы. Афіцыйна моўная палітыка грунтуецца на стратэгіі неўмяшаньня ў існуючую моўную практыку, дазваляючы, каб моўная сітуацыя ў беларускім грамадстве разьвівалася «выпадкова», як цячэ. Будучы папулістам і прагматычным палітыкам, чыё асноўнае імкненьне – застацца ва ўладзе, беларускі прэзідэнт дэманструе высокую ступень «лібералізму» у пытаньнях мовы. На сустрэчы з прадстаўнікамі беларускіх СМІ у сьнежні 2009 года, Лукашэнка растлумачыў сваё разуменьне моўнай палітыкі: «Мова з’яўляецца сферай жыцьця, якая не трывае прымусу і дыктатуры, таму не будзе прымусовай беларусізацыі або русіфікацыі ў краіне» (Lukashenka, 2009). Паводле Лукашэнкі, прызнаньне беларускай і расійскай мовы як дзяржаўных моў адпавядае гістарычным традыцыям беларусаў і сучаснай моўнай сітуацыі ў краіне. У іншай прамове, беларускі прэзідэнт сказаў: “Двухмоўе з’яўляецца адным з нашых самых вялікіх актываў і дасягненьняў. Мы ніколі не дазволім дыскрымінацыі ў гэтай сферы жыцьця, гэта значыць не будзе вымушанай беларусізацыі за кошт расійскай мовы. У Беларусі, дзе большасць гаворыць на гэтай мове, як на роднай мове, штучна выдаляючы яе выкарыстаньне было б глупствам, па меншай меры» (Lukashenka, 2010).

Афіцыйная палітыка падкрэслівае натуральную прысутнасьць расійскай мовы ў беларускім жыцьці, не прыпамінаючы пры гэтым, што моўная канструкцыя сучаснага беларускага грамадства з’яўляецца вынікам доўгатэрміновай моўнай і нацыянальнай палітыкі, якія першапачаткова ўкараняліся яшчэ ў Расійскай імперыі ў дзевятнаццатым стагоддзі і працягваліся пад эгідай савецкай ідэалогіі ў дваццатым стагоддзі. У той жа час, як толькі беларуская мова стала ўспрымацца як сродак супраціву рэжыму, кантроль і рэпрэсіі над беларускамоўнай грамадскай сферай сталі важным элементамі барацьбы супраць апазіцыі; з іншага боку, прасоўваньне расійскай мовы ў Беларусі стала ўспрымацца ідэалагічна выгадным, бо гэта аслабляла ролю нацыянальнай апазіцыі.

У той жа час, некаторыя апазіцыйныя палітыкі цалкам засяродзіліся на сімвалічнай функцыі мовы як культурнай і гістарычнай вартасьці, якая мае вызначальную ролю для развіцьця нацыі. Праект нацыянальнага адраджэньня, сфармуляваны нацыянальнымі актывістамі, мае на ўвазе рэанімацыю “еўрапейскага мінулага” беларусаў, стварэньне альтэрнатыўнай гісторыі беларускага развіцьця насуперак расійскаму ўплыву і савецкаму вопыту. Для прыхільнікаў аднамоўнага беларускага народа, сімвалічная вартасьць беларускай мовы мае вырашальнае значэньне. Наша Ніва,9 незалежны беларускі штотыднёвік нацыянальна-арыентаванай інтэлігенцыі, жорстка выступае супраць выкарыстаньня расійскай мовы ў Беларусі, не прымаючы яе, нават калі гэта можа быць палітычна контрпрадуктыўным. У траўні 2001 году, аўтар артыкулу пад назвай “Матывы самазабойцы» выказаў сур’ёзныяз асьцярогі з нагоды выкарыстаньня расійскай мовы ў беларускай палітычнай барацьбе. Паводле яго слоў, з’яўленьне расійскай мовы на плакатах, налепках і этыкетках з палітычнымі паведамленьнямі, сьведчыла аб палітычнай паразе тых, хто змагаецца супрацрэжыму на расійскай мове (Paulouski, 2001). Той факт, што плакаты і налепкі адрасаваны большай частцы беларускага грамадства, якая размаўляе на расійскай мове, здаецца, не прымаецца да ўвагі. Мова застаецца вартасьцю сама па сабе і яе сімвалічнага вага пераўзыходзіць як свае камунікатыўныя функцыі, так і мабілізацыйны патэнцыял расійскай мовы ў палітычнай барацьбе супраць таталітарнай улады.

Рамантычны вобраз беларускай мовы ў якасьці адзінай мовы пратэсту супраць аўтарытарызму робіць яе яшчэ больш прывабным і дапамагае набіраць новых маладых беларусафілаў. Па словах Андрэя Дынько, “пакуль беларуская мова будзе мовай плошчы”[мовай палітычнага пратэсту], яна будзе мець шанец стаць “мовай вуліцы” ў доўгатэрміновай перспектыве “(Dyn’ko, 2006). На гэтым шляху, аднак, рашэньне праблемы моўных правоў залежыць ад развіцьця падзей у палітычнай бітве. Права на выбар мовы камунікацыі ацэніваўся з пункту гледжаньня палітычнай ідэалогіі, а не з пункту гледжаньня выбару мовы. З гэтага пункту гледжаньня, як ні парадаксальна, моўныя правы беларусафілаў апынуліся звязанымі з нацыянальным праектам, які не здолеў стаць асновай для стратэгіі будаўніцтва нацыянальнай дзяржавы. Такім чынам, гэтыя правы сталі неад’емнай ахвярай палітычнага правалу.

5. У пошуках моўнай формулы: “трэці шлях”

Для таго, каб пазьбегнуць строгай палітычнай моўнай палярызацыі, некаторыя беларускія інтэлектуалы знайшлі спосаб скараціць разрыў паміж беларускай ідэнтычнасьцю і існуючым двухмоў’ем. Згодна з гэтай логікай, беларускай нацыя гэта “месца сустрэчы цывілізацый”, дзе Беларусь вызначаецца як «нацыя паміж» рознымі цывілізацыйнымі сусьветамі, якой прадвызначана прымаць іншых, і прымаць іх, як частку ўласнай ідэнтычнасьці. Павел Лойка разглядаў гэты полікультурны спосаб быцьця як гістарычны лёс Беларусі:
«Прымаючы пад увагу драматычны характар беларускай гісторыі сямнаццатага і васямнаццатага стагоддзяў, зьвязаны з нашай Айчынай, якая разрывалася паміж Варшавай і Санкт-Пецярбургам, паміж каталіцызмам і праваслаўем, мы не павінны адмаўляцца ад дасягненьняў нашых продкаў. Таму няма сэнсу разглядаць толькі тэксты, напісаныя па-беларуску, як “нацыянальныя”. З другога боку, няма падставы дарыць нашым суседзям або прадстаўнікам іншых культур беларускія вартасьці, створаныя на польскай, расійскай ці лацінскай мовах. Увогуле, Беларусь і сёння, і ў далёкім мінулым мела шматнацыянальны і шматмоўны характар (Loika, 2001)».

Ідэя Беларусі як прасторы, якая знаходзіцца паміж двух важных “іншых” і адчувае ціск з абодвух бакоў, была ўпершыню сфармуляваная ў 1880-х гадах у працах беларускіх народнікаў, выказаўшы тэзіс аб двух бедах для беларускай гісторыі: расійскай і польскай (Smalančuk, 2011: 100). Пазьней, у пачатку дваццатага стагоддзя, Ігнат Абдзіраловіч лічыў, што галоўным у беларускай ідэі ёсьць адмова ад двух “крайніх” месіянскіх праектаў, усходняга візантызму і заходняга індывідуалізму. Ён пісаў ў 1921: «Да гэтага часу, беларускі народ не падтрымлівае ні ўсходняй ні заходняй плыняў, дазваляючы ім пралятаць замест гэтага над галовамі. Ваганьні паміж Захадам і Ўсходам, і адсутнасьць сапраўднай схільнасьці да якога-нібудзь боку з’ўляецца галоўнай прыкметай гісторыі беларускага народа» (Abdziralovich, 1993). Вяртаньне да гэтай ідэі “паміж”-нацыі ў пост-савецкай Беларусі было прадвызначана неспрыяльнай рэакцыяй большай часткі беларускага грамадства да палітыкі нацыяналізацыі, уведзенай ў 1990 годзе. Вынікам гэтай рэакцыі стаў прыход да ўлады папулісцкага палітыка з несфармуляваным бачаньнем Беларусі як нацыі, але з вялікім жаданьнем адрадзіць савецкія традыцыі. Палітычныя і культурныя эліты атрымалі сігнал, што «расійскамоўныя, якія маюць у сваім распараджэнні такі “сімвалічны капітал”, як расійская мова, не абавязаны адмовіцца ад яго» (Zaprudski, 2007: 112).

З аднаго боку, гэты “трэці шлях” быў выкарыстаны, каб абыйсьці пост-каланіяльнае мысленьне, якое пазначала расійскамоўных у якасьці агентаў расійскага каланіялізму. Такая аргументацыя характэрна для прыхільнікаў «Еўрапейскай Беларусі», якія ўяўляюць краіну як аднамоўную беларускамоўную супольнасьць. Ідэя шматмоўнай Беларусі “адчыняе” беларускі народ для тых, хто гаворыць не на беларускай, а на іншых мовах, што дазваляе ім стаць законнымі беларусамі. З іншага боку, такое вызначэньне Беларусі таксама пазбягае казаць пра Расію і рускіх ва ўмовах выключнай “блізкасьці”, як гэта характэрна для афіцыйнай ідэалогіі. На канцэптуальным узроўні, ідэя шматмоўнай і шматкультурнай Беларусі робіць магчымым «аддаленьне» ад Расіі, ставячы вялікага ўсходняга суседа ў кантэксце некалькіх іншых, якія ўплываюць на развіцьцё Беларусі.

У той жа час, значная частка расійскамоўных беларусаў, якія не падтрымліваюць палітычную інтэграцыю з Расіяй ці аўтарытарнае кіраваньне Лукашэнкі, атрымліваюць магчымасць далучыцца да палітычнай апазіцыі і змагацца за агульную дэмакратычную радзіму. Праблема, аднак, у тым, што на ўзроўні моўнай практыкі, гэта канцэпцыя не прадугледжвае якога-небудзь ўстойлівага рашэньня, якое б дазволіла пазьбегнуць далейшага паслабленьня ўжываньня беларускай мовы ў грамадскім і культурным жыцьці краіны.

Між тым, статыстычныя дадзеныя аб ролі і месцы беларусай мовы ў моўнай практыцы народа за апошняе дзесяцігоддзе, сьведчаць аб непрымальным стане, у якім цяпер знаходзіць беларуская мова. Афіцыйная моўная палітыка, якая не робіць асаблівых высілкаў для абароны і прасоўваньня беларускай мовы, прывяла да працягу тэндэнцыі, прыйшоўшай у спадчыну ад Савецкага Саюза, а менавіта працяг вяршэнства расійскай мовы і зьмяншэньне прысутнасьці беларускай мовы ў грамадскім жыцьці. Дадзеныя перапісаў насельніцтва ў 1999г. і 2009г. паказваюць вынікі такой палітыкі. У 1999 г. 73,3% беларускіх грамадзян вызначалі беларускую мову ў якасці роднай мовы, у той час як 24,1% – расійскую мову. У той жа час, менш за дзьве пятыя (36,7%) этнічных беларусаў ужывалі беларускую мову ў сваім штодзённым жыцьці, а 62,8% выкарыстоўвалі расійскую мову. Вынікі перапісу 2009 г. паказалі, што колькасць тых людзей, якія лічаць беларускую мову ў якасьці роднай мовы, а таксама тых, якія карыстаюцца ёй штодзённа, знізілася да 50,1%, і 21%, адпаведна.10 Тым не менш варта адзначыць, што ў перапісу 2009 г., тэрмін “родная мова” быў вызначаны як “мова, аб якой даведаўся першай у раньнім дзяцінстве”, што, па меншай меры, часткова скараціла колькасьць людзей, якія лічылі, што беларуская мова ёсьць іх родная мова. Акрамя таго, па дадзеных апытаньня аб беларускай ідэнтычнасьці і мове, праведзенага лабараторыяй Новак у 2012 годзе, калі рэспандэнтам давалі магчымасьць вызначыць больш адной роднай мовы, 52,4% рэспандэнтаў назвалі беларускую, і 78,7% – расійскую. Такім чынам, атрымоўваецца, што 35% беларусаў маюць дзьве родныя мовы (Belaruskaya mova – mova elity i apazytsyi, 2012). Гэта адносна вялікая колькасць беларусаў, якія лічаць беларускую мову сваёй роднай мовай, можна тлумачыць як “перспектыўную моўную ідэю, якая можа рэалізавацца ў будучыні” (Arel, 2002: 115) і можа разглядацца як праява падтрымкі беларусамі яе выкарыстаньня ў грамадстве і ў развіцьці дзяржавы, нават калі яны проста не адхіляюць такую нагоду ў іх карыстаньні мовай.

Па выніках апытаньня (Новак, 2012), прысвечанай выкарыстаньню беларускай мовы, толькі 23% беларусаў сцвярджаюць, што валодаюць ёю свабодна; больш за тое, толькі 3,9% беларусаў ужываюць беларускую мову ўвесь час. Амаль палова ўсіх рэспандэнтаў (46,5%) заявілі, што яны не размаўляюць па-беларуску, таму што не існуе адпаведнае беларускамоўнае асяроддзе, у той час як амаль трэць сказала, што ігнаруе беларускую мову. Больш за палову беларусаў (52,4%) былі супраць пашырэньня выкарыстаньня беларускай мовы ў бізнэсе, у той час як толькі 33% выказаліся на яе карысьць. Крыху менш за палову (43,3%) былі супраць больш актыўнага выкарыстаньня беларускай мовы ў галіне адукацыі, у той час як 47,1% віталі б такую палітыку. Па словах В. Кулік, неадпаведнасьць паміж моўнай практыкай і моўнай ідэнтычнасьцю (або гатоўнасьцю ідэнтыфікаваць сябе з мовай) паўстала ў савецкую эпоху. У выніку савецкай нацыянальнай палітыкі, паняцьце этнакультурнай ідэнтычнасьці страціла сваю прамую сувязь з нацыянальнай мовай, як і ў некаторых іншых постсавецкіх рэспубліках, такіх як Украіна, Казахстан і інш. Адзін з парадоксаў савецкай нацыянальнай палітыкі заключаецца ў агульным захаваньні этна-лінгвістычнай ідэнтычнасьці, якая засталася важным асьпектам калектыўнай ідэнтычнасьці асоб, нягледзячы на відавочную зьмену ў камунікатыўнай здольнасьці і выкарыстаньні нацыянальных моў. Савецкі грамадскі дыскурс і практыка падтрымлівалі існаваньне асобных нацый, адрозныя ў першую чаргу па аднайменных мовах, бо гэтыя мовы былі найбольш натуральнымі і каштоўнымі прыкметамі народаў (Kulyk, 2011: 644).

6. “Гібрыдная” моўная ідэнтычнасьць беларусаў

Яшчэ адзін лінгвістычны феномен, заўважны як у Беларусі, так і ва Украіне, гэта зьмешаны дыялект: сумесь расійскай і беларускай мовы называецца “трасянкай “, сумесь расійскай з украінскай – “суржыкам “. Гэтыя дзьве славянскія прамежкавыя мовы сталіся вынікам сацыяльных і культурных працэсаў, звязаных з хуткай урбанізацыяй у савецкія часы, калі адбывалася масавая міграцыя з сельскіх раёнаў у гарады, і многія расійскамоўныя спецыялісты і чыноўнікі з Расіі рушылі ў перыферыйныя рэспублікі.

У працэсе іх сацыяльнай адаптацыі, новыя гараджане павінны былі лінгвістычна адаптавацца да расійскай мовы, гэта значыць выкарыстоўваць расійскую мову ў грамадскіх месцах, хоць яны раней размаўлялі толькі на беларускай або ўкраінскай мове. Гістарычна склалася, так, што трасянка ўспрымалася ў адмоўным сэнсе: яна адлюстроўвала адсутнасьць здольнасьці гаварыць “чыста” па-расійску, г.зн. паказвала адсутнасьць належнай адукацыі і культуры мовы. Такое ўспрыманьне падтрымлівалася мінулым досьведам: тыя хто размаўляў на трасянцы, больш верагодна, былі менш адукаваныя, а змешаная гаворка ставалася прыкметай «адсталых» людзей. Такім чынам, вобраз трасянкі стаў «кодам сельскіх мігрантаў». На думку некаторых дасьледчыкаў, стандарт вуснай формы мовы практычна адсутнічае для большасьці мінчан, гэта значыць “на самай справе не існуе ў паўсядзённай моўнай практыцы для большасьці мінчукоў, хоць ён і выкарыстоўваецца ў сродках масавай інфармацыі і фармальна існуе ў сістэме адукацыі» (Liskovets, 2009: 397).

Акрамя таго, сучасныя даследаваньні гэтай зьмяшанай мовы, паказваюць, што яе выкарыстаньне і ўспрыманьне ў грамадстве паступова зьмяняюцца. Паводле дадзеных, сабраных у даследаваньні ролі трасянкі ў моўнай практыцы, праведзеным B. Kittel et al., істотная доля рэспандэнтаў – больш за 80% – спрыяльна ставяцца да карыстаньня зьмешанай мовай. 11 Такое шырокае выкарыстаньне зьмешанай мовы ня можа быць растлумачана простай адсутнасьцю ведаў або расійскай або беларускай мовы або хуткай урбанізацыяй у мінулым. Як адзначылі ў сваім даследаванні B. Kittel et al., «не можа быць ніякіх сумненьняў у тым, што многія беларусы, асабліва з вышэйшай адукацыяй, свабодна валодаюць расійскай мовай, хоць гэта расійская мова часта ўтрымлівае фанетычныя перашкоды і, магчыма, некаторыя беларускія словы, часта з беларускай рэчаіснасьці” (Kittel et al, 2010: 64.). Акрамя таго, па выніках гэтага даследаваньня, з улікам ананімных адказаў, “прыкладна дзьве траціны рэспандэнтаў заявілі зьмешаную мову альбо як іх “родную мову” або выкарыстоўвалі яе рэгулярна разам з іншай “роднай мовай” (Kittel et al., 2010: 65).

Разам з гэтым сведчаньнем распаўсюджанасьці трасянкі ў моўнай практыцы многіх беларусаў, цікавае назіраньне было зроблена пры вывучэньні феномена перадачы трасянкі паміж пакаленьнямі. Шырокае выкарыстанне зьмешанай мовы аўтаматычна не знікае з ростам адукацыі або з ростам уверх па сацыяльнай лесьвіцы. Як пішуць B. Kittel et al.: “той факт, што на трасянцы размаўляюць у трэцім пакаленьні, і яна не замяняецца (нараўне з беларускай) расійскай мовай ва ўсіх камунікатыўных сферах, можа разглядацца як зьнешні, сацыяльны доказ магчымасьці распрацоўкі новай зьмешанай сістэмы” (Kittel et al., 2010: 52).

З аднаго боку, гэтыя факты сьведчаць аб тым, што сімвалічны стан трасянкі зьмяняецца і яе традыцыйная стыгматызацыя (ганебныя адносіны) зьмягчаецца. З іншага боку, можна тлумачыць гэтыя дадзеныя як паказчык таго, што трасянка ў канчатковым выніку можа перарасьці ў новую зьмешаную сістэму. Спецыфіка моўнай практыкі ў беларускім грамадстве, у спалучэньні з дзяржаўнай незалежнасьцю Беларусі, можа стварыць умовы для абгрунтаваньня распрацоўкі новай беларускай версіі расійскай мовы (‘Curt Woolhizer: Belarusy maiuts’ prava…’, 2013).

Заключныя заўвагі

Моўны рэпертуар беларускага грамадства павінен быць прааналізаваны, але не з пункту гледжаньня ваганьняў паміж дзьвюма мовамі (расійскай і беларускай), а ў якасьці кампанента агульнай пост-каланіяльнай рэальнасці. Пачынаючы з трасянкі як “памежжа” паміж расійскай і беларускай мовамі, уся складанасьць моўнай практыкі беларусаў уяўляе сабой зьмяненьні таго, што Homi Bhabha назваў «трэцяй прасторай выказваньняў». У яго творы пад назвай “Культурная разнастайнасьць і культурныя адрозненьні”, Bhabha падкрэслівае ўзаемазалежнасьць каланізатара і каланізаванага ва ўсіх сьферах іх далейшага развіцьця. Bhabha сцьвярджае, што прэтэнзіі да уласьцівай чысьціні і арыгінальнасьці культуры ў пост-каланіяльнай рэальнасьці з’яўляюцца “неплацёжаздольнымі” (Bhabha, 2006: 155-157). Калі разглядаць гэта адносна шэрагу суіснуючых канцэпцый беларускай ідэнтычнасьці, то моўную практыку беларусаў можна зразумець як праяву гібрыднай беларускай культуры, якая дазволіла большасьці беларусаў пазьбегнуць адчужэньня і палярнасьці ва ўспрыманьні іншых і іх мовы.

Нататкі (Notes)
1. The term was used by Ray Taras after the famous Russian “dolls within dolls” (Bremmer and Taras, 1993: 513).
2. It changed its status to a political party in 1993.
3. When the election campaign for the Supreme Soviet of Belarus began in 1990, there were no political parties registered in Belarus. A legal basis for the registration of political parties in Belarus was created later, in October 1990.
4. Resolution of the Supreme Council of the Republic of Belarus of 26.01.1990 No. 3095-XI ‘On the Order of the Implementation of the Law of the Republic of Belarus “On Languages in the Republic of Belarus”’.
5. UDPB merged with the Civic Party in 1995 establishing the United Civic Party.
6. According to statistics data, about 70% of Belarusians belong to the Orthodox Church, while about 20% of Belarusians declare themselves to be members of the Catholic Church; there are also a considerable number of Protestants (about 2% of the population) and members of other religious groups such as Islam and Judaism.
7. Kazimir Świątek (1914-2011) was the Metropolitan Archbishop of Minsk-Mohilev, and Apostolic Administrator of Pinsk.
8. Pragrama Gramadskaga ab’adnann’ia BNF “Adradzhen’nie”. Available at
http://narodny.org/bnf/partyja/statut/50.shtml. Retrieved: September 15, 2014.
9. The newspaper had become the voice of the “Belarusian national cause” at the turn of the twentieth century and was recreated in 1991 as a symbolic “continuation” of the first Nasha Niva.
10. National Statistical Committee of the Republic of Belarus. Available at
http://belstat.gov.by. Retrieved: September 15, 2014.
11. A survey conducted in November 2008, it included 1,400 questionnaires from seven Belarusian cities. In each city, 200 inhabitants were interviewed. The sample is not representative of Belarus as a whole, but reflects tendencies in Belarusian cities (Kittel et al., 2010: 64).

Спасылкі (References )
Abdziralovich, I. Advechnym shliakham, dasledziny belaruskaha svetahliadu [Since Time Immemorial. A Study of the Belarusian Worldview]. Minsk: Navuka i tekhnika, 1993. Available at http://knihi.com/Ihnat_Kanceuski/Adviecnym_slacham.html. Retrieved: September 15, 2014.

Akudovich, V. Dialogi z Bogam [Dialogues with God]. Minsk: Izd. IP. Logvinov, 2006.

Arel, D. ‘Language Categories in Censuses: Backward- or Forward-looking?’ In Census and Identity: The Politics of Race, Ethnicity and Language in National Censuses, eds. DI. Kertzer and D. Arel, 92-120. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.

Bassin, M. ‘National Metanarratives after Communism: An Introduction’. Eurasian Geography and Economics 53 (2012): 553-556.

‘Belarus and the World: Geopolitical Choice and Security in the Context of Economy and Culture’. BISS Studies SA#01/2010EN. Available at http://belinstitute.eu/images/doc-pdf/sa_010610_en_geopolit.pdf. Retrieved: September 14, 2013.

‘Belaruskaya mova – mova elity i apazytsyi’ [‘Belarusian as the Language of the Elite and the Opposition’]. Budz’ma Belarusami [Let’s be Belarusians]. Available at http://budzma.org/news/belaruskaya-mova-mova-elity-i-apazicyi.html. Retrieved: September 13, 2013

Bhabha, H. ‘Cultural Diversity and Cultural Differences’. In The Post-Colonial Studies Reader, eds. B. Ashcroft, G. Griffiths and H. Tiffin, 155-157. New York: Routledge, 2006.

Borowik, I. ‘Orthodoxy Confronting the Collapse of Communism in Post-Soviet Countries’. Social Compass 53(2) 2006: 267-278.

Bremmer, I., and R. Taras (eds.). Nations and Politics in the Soviet Succession States. New York: Cambridge University Press, 1993.

Brubaker, R. Nationalism Reframed: Nationhood and the Nationalism Question in the New Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.

Chernov, V. ‘Nishcheta ideologii ili ideologiia nishchety’ [‘The Poverty of Ideology, or the Ideology of Poverty’]. Filamaty [Philomath] 3(6) (2003): 30-57.

‘Curt Woolhizer: Belarusy maiuts’ prava i na svayu movu, i na svoi varyant ruskai movy’ [‘Belarusians have right for their own language and for the own version of the Russian’]. Budz’ma belarusami [Let’s be Belarusians]. Available at
http://eurobelarus.info/news/society/2013/08/24/kurt-vulhayzer-belarusy-mayuts-prava-na-svayu-movu-na-svoy-varyyant-ruskay-movy.html. Retrieved: September 13, 2013.

Dyn’ko, A. ‘Mova vulicau i mova ploshchy’ [‘The Language of the Street and the Language of Political Protest’]. Arche 10 (50) (2006). Available at http://arche.bymedia.net/2006-10/dynko610.htm. Retrieved: September 13, 2013.

Feduta, A., O. Bogutskii and V. Matsinovitch. Political Parties of Belarus –Essential Part of Civil Society. Minsk: Friedrich Ebert Stiftung, 2003.

Gapova, E. ‘Negotiating Belarusian as “National Language”’. In Linguistic Changes in Post- Communist Eastern Europe and Eurasia, ed. E. Andrews, 132-160. New York: Columbia University Press, 2008.

Giger, M., and M. Sloboda. ‘Language Management and Language Problems in Belarus: Education and Beyond’. The International Journal of Bilingual Education and Bilingualism 11(3-4) (2008): 315-325.

‘Gosudarstvennaya programma razvitiya belorusskogo yazyka i drugikh natsionalnykh yazykov v Belorusskoi SSR’ [‘The State Programme of Development of the Belarusian Language and other National Languages in the Belarusian SSR’]. Sovetskaya Belorussiya [Soviet Belorussiya], 25 September 1990.

Hall, J. ‘After the Vacuum: Post-Communism the Light of Tocqueville’. In Markets, States and Democracy, ed. B. Crawford, 82-100. Boulder: Westview Press, 1995.

Hroch, M. ‘From National Movement to the Fully-Formed Nation’. In Becoming National, eds. G. Eley and RG. Suny, 60-79. New York and Oxford: Oxford University Press, 1996.
‘Yazyk kak instrument grazhdanskogo ravernstva’ [‘Language as an Instrument of Civil Equality’]. Ab Imperio 3 (2005): 21-34.

Ioffe, G. Understanding Belarus and How Western Foreign Policy Misses the Mark. Lanham: Rowman and Littlefield 2008.

Kittel, B., D. Lindner, S. Tesch and G. Hentschel. ‘Mixed Language Usage in Belarus: The Sociocultural Background of Language Choice’. International Journal of the Sociology of Language 206 (2010): 41-71.

Kulyk V. ‘Language Identity, Linguistic Diversity and Political Cleavages: Evidence from Ukraine’. Nations and Nationalism 17(3) (2011): 627-648.

Liskovets, I. ‘Trasjanka: A Code of Rural Migrants in Minsk’. International Journal of Bilingualism 13(3) (2009): 396-412.

Loika, P. ‘Prablemy gistarycznai adukatsyi u Belarusi. Gistarycznaya adukatsya—asnova idealogii belaruskaga dziarzhaunaga patryatyzmu’ [‘The Problems of Historical Education in Belarus. Historical Education as the Foundation of the Ideology of Belarusian State Patriotism’]. Gistaryczny Almanach [History Almanach], 2001. Available at http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/04/04prab_lojka.htm. Retrieved: Sept 15, 2014.

Lukashenka, A. ‘Poslanie Prezidenta Respubliki Belarus’ Aleksandra Lukaszenko belorusskomu narodu i natsional’nomu sobraniyu’ [‘Address of the Belarusian President Alexander Lukashenka to the Belarusian people and the National Assembly’]. The Official Internet Portal of the President of the Republic of Belarus, 21 April 2010. Available at http://president.gov.by/ru/news_ru/view/poslanie-prezidenta-respubliki-belarus-aleksandra-lukashenko-belorusskomu-narodu-i-natsionalnomu-sobraniju-5887/. Retrieved: Sept 14, 2014.

Lukashenka, A. ‘Stennogramma press-konferentsii predstavitelyam belorusskikh SMI’ [‘Press-conference for the representatives of Belarusian mass media’]. The Official Internet Portal of the President of the Republic of Belarus, 31 December 2009. http://www.president.gov.by/press106760.html#doc. Retrieved: September 13, 2013.

Marples, D. Belarus: A Denationalized Nation. Amsterdam: Harwood Academic Publishers, 1999. ‘History and Politics in Post-Soviet Belarus: The Foundations’. In Contemporary Belarus. Between Democracy and Dictatorship, eds. EA. Korosteleva, CW. Lawson, and RJ. Marsh, 21-35. London and New York: Routledge Curzon, 2003.

Martin, T. The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalisms in the Soviet Union 1923–1939. Ithaca and London: Cornell University Press, 2001.

Paulouski, S. ‘Matyvacyi samagubcy’[‘Motivations of self-destroyer’]. Nasha Niva [‘Our Cornfiled’] N21 (230) 2001. http://nn.by/?c=ar&i=95513. Pragrama Partyi BNF. Available at http://www.narodny.org. Retrieved: September 14, 2014.

Rouda, U. ‘Zapad est’ Zapad, Vostok est’ ili mogut li oshibatsia krupneishie politologi sovremennosti? [‘West is West, East is or can the biggest political scientists of contemporaneity be mistaken’]’ Belorusy i Rynok [Belarusians and Market], 26 July-2 August 2004.

Salecl, R. ‘National Identity and Socialist Moral Majority’. In Becoming National, eds. G. Eley and RG. Suny, 418-425. New York and Oxford: Oxford University Press, 1996.

Skutnabb-Kangas, T., and R. Phillipson (eds.). Linguistic Human Rights: Overcoming Linguistic Discrimination. Berlin, New York: Mouton de Gruyter, 1995.

Smalančuk, A. ‘The Problem of Contemporary Belarusian Historiography and Collective Identity’. In Returning to Europe. Belarus. Past and Future, eds. Siabhan Doucette, Andrej Dynko and Ales Pashkevich, 98-108. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Uczelni Łazarskiego, 2011.

Suda, Z. ‘Liberalism in Central Europe after 1989’. In The Meaning of Liberalism: East and West, eds. Z. Suda and J. Musil, 197-207. Budapest, New York: CEU Press, 2000.

Tornquist-Plewa, B. ‘Language and Belarusian Nation-building in the Light of Modern Theories of Nationalism’. Annus Albaruthenicus / God Belaruski 6 (2005). Available at http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/annus/2005/08.htm. Retrieved: September 13, 2013.

Vakar, NP. Belorussia: The Making of a Nation. A Case Study. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1956.

Verdery, K. What Was Socialism, and What Comes Next? Princeton: Princeton University Press, 1996.
Ulasiuk, I. ‘Language Policies and Law in Education in Post-Soviet Belarus’. ECMI Working Papers 50, September 2011.

Way, LA. ‘Deer in Headlights: Incompetence and Weak Authoritarianism after the Cold War’. Slavic Review 71 (3) (2012): 619-646.
Yekadumaw, A. ‘The Russian Factor in the Development of Belarusian Culture’. In Belarus-Russia Integration, ed. V. Bulgakau, 169-220. Minsk and Warsaw: Analytical Group, 2003.

Zaprudnik, J. Belarus at a Crossroads in History. Boulder: Westview Press, 1993.

Zaprudski, S. ‘In the Grip of Replacive Bilingualism: The Belarusian Language in Contact with Russian’. International Journal of the Sociology of Language 183 (2007): 97-118. ‘Language Policy in the Republic of Belarus in the 1990s”. In Belarus – The Third Sector People, Culture, Language, eds. P. Kazanecki and M. Pejda, 33-40. Warsaw and Minsk: East European Democratic Center, 2002.

Nelly Bekus: “HYBRID” LINGUISTIC IDENTITY OF POST-SOVIET BELARUS

                    translated into Belarusian by Natalia Barkar

Source: Nelly Bekus. “Hybrid” Linguistic Identity of Post-Soviet Belarus. Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe. Vol 13, No 4, 2014, 26-51.

(Abstract, magazine “CULTURE, NATION”, March 2015, issue 9, pp. 6-33)

The issue of Belarusian language politics was analysed as an element of nation-building strategy in post-Soviet Belarus and as part of a linguistic human rights discourse.

Categories: Зьнешнія адносіны, Мова, Нацыя Беларусы