Галiна (Мiкалаеўна) Тумiловiч, кандыдат гiстарычных навук (Беларусь), кавалер Ордэна Акадэмiчных пальм (Францыя). З 2009 г.  выкладчык, Унiверсiтэт Carleton, Ottawa, Canada. Аўтар першага ў беларускай гiстарыяграфii спецыяльнага навуковага даследавання, прысвечанага шляхце Беларусi. Дадзеная праблематыка атрымала працяг у далейшай даследчыцкай дзейнасцi, частка з якой прайшла ў Iнстытуце Гiсторыi Польскай Акадэмii Навук, Варшава. Да пераезду ў Канаду ў 2006 г. працавала на працягу 17 гадоў у сiстэме вышэйшай адукацыi Беларусi, з якiх апошнiя 7 гадоў у Еўрапейскiм гуманiтарным унiверсiтэце (Мiнск), у якасцi намеснiка, а потым дэкана Франка-Беларускага Факультэта (FFB) палiтычных i адмiнiстратыўных навук. За асаблiвыя дасягненнi ў развiццi гэтай найбуйнейшай у Еўропе франкамоўнай акадэмiчнай праграмы ўзнагароджана Ордэнам Акадэмiчных пальм (2004), вышэйшай узнагародай Францыi ў галiне навукi, адукацыi i культуры. Неаднаразова выконвала мiсii прафесара-вiзiтора ў Iнстытутах палiтычных навук (IEP) i ўнiверсiтэтах Францыi, Польшчы, Лiтвы. Кола навуковых iнтарэсаў i да сёння належыць да сацыяльнай i палiтычнай гiсторыi Беларусi, Польшчы, Лiтвы i Раcii. Удзельнiчала ў працы I Мiжнароднага Кангрэса даследчыкаў Беларусi (Каўнас, 2011г.), а таксама ў шматлiкiх канферэнцыях i iншых навуковых форумах у Еўропе (Парыж, Берлiн, Страсбург, Катавiце). Апошняя праца, па праблемах беларускай iдэнтычнасцi, апублiкавана ў Канадзе (Sudbury, 2014). З’яўляецца ганаровым членам Назiральнага савета франка-нямецкай арганiзацыi для моладзі (OFAJ); членам Згуртавання Беларускай шляхты (на момант ад’езду з Беларусi) і Расійскага Дваранскага Сходу ў Беларусі. На працягу 10 гадоў выконвала дабрачынную мiсiю ў складзе чарнобыльскага дзiцячага фонду ў Бельгii «Будучыня – дзецям». Аўтар некалькіх эсэ для часопіса «Сноб».

У свой час найвыбiтнейшы фiлосаф 20 ст., стваральнік структуралізма Claude Lévy-Strauss сцвярджаў, што «21 стагоддзе, – калi яно настане, – будзе стагоддзем гуманiтарных навук цi наогул не надыдзе». Здаецца, ен памыліўся ў вызначэнні зместу самога стагоддзя: новае стагоддзе, што ўсе больш набірае абароты часу, не вызначаецца дамінаваннем гуманітарных навук. Што ж вылучае яго на самой справе? Калі звярнуцца да міжнароднага дыскурсу па асноўных праблемах сучаснасці, то перш за ўсе чутны паняцці глабалізацыі і ідэнтычнасці.

Так, на сення можна без перабольшвання сказаць, што аб чым бы нi iшла гаворка ў межах сацыяльна-палiтычнай, эканамічнай цi культурнай праблематыкi – ад беднасці асобных рэгіёнаў да палітычных крызісаў, – менавіта да іх мы непазбежна звяртаемся i апелюем. Глабалiзацыю i/цi ідэнтычнасць, а то і абодва паняцці закранаюць усюды, імі спрабуюць амаль што ўсе растлумачыць. – І гэта зусiм небезпадстаўна.

Што тычыцца Беларусi, то гэта не толькі закранае, але і мае для яе свой, асаблiвы змест, таму што, па-першае, выводзіць на паверхню праблему вызначэння беларускай ідэнтычнасці i яе асаблiвасцяў. У сваю чаргу, краевугольнымi камянямi тут з’яўляюцца: 1. доўгая адсутнасць цi праблемнасць з iснаваннем нацыi як асновы для фармавання ідэнтычнасці нацыянальнай; 2. асаблiвае становiшча i «статус» Беларусі як краiны «памежжа» i 3. адметнасць становiшча беларускай мовы.

Па-другое ж, адносна глабалiзацыйных працэсаў, то і ў гэтым сэнсе беларускае грамадства не знаходзiца ў «зачыненым кантэйнеры», глабалізацыйныя працэсы непасрэдна закранаюць i ўплываюць на сучасную беларускую рэчаіснасць.

У рамках дадзенай працы мы спынімся, у першую чаргу, на вызначэнні ўзаемаадносін і ўзаемадачынення паміж глабалізыцыйнымі і ідэнтыфікацыйнымі працэсамі сучаснасці. Адначасова мы прадэманструем, якім чынам гэта праходзіць праз беларускі кантэкст. Для апошняга мы звернемся – у значнай ступені – да акрэсленай вышэй трыяды: праблемнасць вызначэння беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці як у гістарычнай рэтраспектыве, так і з пункту гледжання яе сучаснага стану. Тут на першы план Беларусь выступае як «класічны ўзор краіны памежжа», дзе адметнасць менавіта беларускага прыкладу вылучаецца і, ў значнай ступені, узмацняецца становішчам беларускай мовы і закранае таксама беларускую літаратуру.

Як было ўжо адзначана, глабалізацыя і ідэнтычнасць выступаюць як адметнасць i «трэнд» нашай, сучаснай эпохi наогул, без дзяржаўна-тэрытарыяльнага абмежавання.

Дарэчы, агульны дыскурс аб гэтых усеабдымных і адначасова расплывістых паняццях зусiм не новы і з’яўляецца актуальным на працягу апошнiх амаль 30 гадоў. Адрознiваюцца толькi падыходы ды вызначэннi яго з боку розных аналiтыкаў, што абсалютна зразумела, асаблiва ўлiчваючы хуткiя змены ў сучасным свеце, які ўсе больш глабалізуецца.

Наогул, усе часцей і часцей гучаць крытычныя ноты і адзнакі у адрас розных праяў глабалізацыі. (Тут мы наогул не вядзем гаворку аб выказваннях так званых антыглабалістаў, але маем на ўвазе толькі заўвагі даследчыкаў і аналітыкаў – Г.Т.). Так, на сення некаторыя аналітыкі спрабуюць звесці прычыны розных крызісных з’яў, – ад праяўлення іх у межах Еўразвязу (сцярджаючы нават, што Еўразвяз знаходзіцца ў «стане свабоднага падзення») і да ўнутрыпалітычных праблем у ЗША – да наступстваў глабалізацыі. Па іх меркаванню, апошняя будзе ўсе больш і больш пагражаць традыцыйным культурным нормам, пакідаючы мільёнам людзей адчуванне іх па-за статуснага, маргінальнага становішча, што, у сваю чаргу, можа выклікаць выбухі накшталт выхаду Англіі з Еўразвязу.

Гаворачы пра прычыны крызісных з’яў у сучасным грамадстве адзначым, што іншыя зводзяць іх да «памылковай» эканамічнай палітыкі (якая праводзіцца ізноў жа такі ва ўмовах глабалізацыі – Г.Т.), што ўзбагачае найбагатых, пакiдаючы астатнiм толькi «здзёўбываць» крошкi, апаўшыя з iх стала». (St.M. Walt, La paix, c’est dépassé, 2016).

Трэцiя ж бачаць усе негатыўныя праявы як вынiк «кампьютэрна-iнфармацыйнай» ці «iнфармацыйна-тэхналагiчнай» рэвалюцыі, таму што лiчаць, што «ўвесь гэты кактэйль з facebook, twitter”…і іншыя сучасныя сродкі масавай інфармацыі вельмi апусцiлi планку ўваходу ў публiчную прастору. (St. M. Walt, op.cit). Так, кожны, у незалежнасці ад адукацыі, стану здароўя, у тым ліку ментальнага, псіхічнага стану, асабістага ўяўлення аб маральнасці ці межах яе можа выказаць і распаўсюдзіць свой пункт гледжання. Якая можа быць у гэтым небяспека? Акрамя абразлівых ці здзеклівых асобных адзнак персанальнага характару, гэта робіць вельмi трывiяльным, напрыклад, нацыянальны дыялог, гэта таксама спрыяе распаўсюджванню экстрэмізму ды вымушае паверыць у найгоршыя палітычныя інсінуацыі. (Тамсама).

На наш погляд, ва ўсіх гэтых сцвярджэннях есць бясспрэчны сэнс, але слушна было б іх разглядаць як выявы аднаго працэсу, – глабалізацыі, дзе кожнае з якіх адлюстроўвае розную плоскасць, розны ўзровень – ад сацыяльна-палітычнага і эканамічнага да ідэалагічнага. Прыгадаем, што для вызначэння ролі сучасных масс-медыйных сродкаў некаторыя даследчыкі выкарыстоўваюць асобны тэрмін «відэалогія», у якую ўсе больш ператвараецца, «муціруе», на іх думку, сучасная ідэалогія. (Elise Féron, Mondialisation et replies identitaires: une exploration des imaginaires, CIR Paris, 2002).

Прыведзеныя вышэй прыклады гавораць самі за сябе. Нам застаецца толькі занатаваць, якое распаўсюджанне на самой справе на сення маюць меркаванні аб ролі глабалізацыйных працэсаў. Акрамя чаго слушна нагадаць яшчэ раз, што само паняцце глабалізацыі, нягледзячы на мноства дэфініцый, да сенняшняга часу застаецца, хутчэй, зразумелым больш на інтуітыўным і вобразна-прыкладным, чым тэарэтычным узроўні. (Дарэчы, тое ж самае адносіцца і да вызначэння ідэнтычнасці, аб чым ніжэй – Г.Т.). Аднак, якім бы недасканалым і расплывістым паняццем на сёння ні была глабалізацыя, як бы далека не разыходзіліся даследчыкі ў аналізе яе асобных, – у тым ліку адмоўных бакоў, нельга не адзначыць, што яе вылучае перш за ўсе галоўная накіраванасць на ўніверсалізацыю.

Разам з тым зразумела, што ўніверсалізацыя па прыродзе сваей мае той адмоўны бок, што вядзе да нівеліроўкі самабытнасці ўсяго асобнага. І менавіта гэта прыцягваюць да ўвагі крытыкі і маюць, бясспрэчна, рацыю.

Аднак разам з тым нельга не прызнаць слушнасці і тых вызначэнняў глабалізацыі, якія звяртаюцца выключна да агульначалавечых каштоўнасцяў (г.зн. разгладаюць яе толькі станоўча) і тут гаворка вядзецца, у першую чаргу, пра накiраванасць на распаўсюджванне ў свеце iдэй дэмакратыi, роўнасцi i агульных правоў чалавека з вынiкаючыми адсюль меньшымi, але iстотнымi перавагамi, як, напрыклад, адзiная бязвiзавая прастора ці скарачэнне дзяржаўна-тэрытарыяльнай дыстанцыі з пункту гледжання бюракратычных фармальнасцяў.

Шэраг гэтых прыкладаў адлюстроўвае толькі некалькі накірункаў, наогул трэба мець на увазе, што іх нельга звесці толькі да асобна ўзятых сфер – сацыяльна-палітычнай, эканамічнай, культурнай і інш. Глабалізацыю, такім чынам, нельга блытаць проста з адным, якім-небудзь з яе напрамкаў, што прадугледжвае глабалізацыю рынкаў (эканамічная састаўляючая) ці культурную ўніверсалізацыю «жыхароў планеты Зямля». (Дарэчы, у французскай мове існуюць асобна два паняцці «mondialisation” і «globalisation», якія абодва перакладаюцца як «глабалізацыя». Першае з іх вызначае      «глабалізыцыю» ў цэлым, тады як другое належыць толькі да эканамічнай ці фінансава-эканамічнай сферы – Г.Т.).

Коратка падсумоўваючы, звернем увагу яшчэ раз, што сама прырода глабалізацыі прадугледжвае ўніверсалізацыю і «гамагенізацыю», а таксама адкрытасць прасторы і накіраванасць на будучыню. Таму ўжо ў нетрах сваіх яна прадугледжвае хібы і слабасці, аб чым ішла гаворка раней.

Аднак нас тут сапраўды цікавіць больш пытанне якім чынам глабалізацыя закранае Беларусь, а таксама, якім чынам звязаны глабалізацыя і ідэнтычнасць як ў цэлым, так і ў дачыненні да Беларусі?

Што тычыцца першага пытання, то, безумоўна, глабалізацыя не абмінула Беларусь, – у той ці іншай ступені, у тым ці іншым сэнсе, са станоўчага і адмоўнага бакоў.

Беларусы сення ўсе больш і больш жывуць – разам с астатнім светам – у грамадстве спажывання, што ў экстрэмальным варыянце выглядае як пагалоўна «захапляльны кансюмерызм», пра які яшчэ на пачатку 90 гадоў мінулага стагоддзя адзін французскі спявак пяяў: «сэнтыментальны натоўп, якому не хапае ідэалу…о! жыцце ў ружовым свеце, які нам прапануе мець незлічоную колькасць рэчаў і думаць, што шчасце ў тым, каб мець поўныя шафы (дабра)» (Alain Souchon, “Foule sentimentale”).

Так, што тычыцца стылю жыцця «спажыўца» наогул, то MacDonald’s, Starbuck’s і KFC ды iнш.  даўно ўжо прысутнiчаюць у Беларусі. Калi чаго няма, то ёсць у суседняй Лiтве, куды беларусы масава, у вялікай колькасці ездзяць за спажывецкiмi таварамi ды «ежай». Такім чынам, cучасных беларусаў не здзівіць ні fast–, ні junk–foods.

Калі ж абстрагавацца ад негатыўных выяў сучасных глабалізыцыйных заклікаў і паглядзець на гэта толькі з пункту гледжання непрадузятага назіральніка (калі дапусціць, што ёсць такія), то можна з поўнай упэўненасцю сцвярджаць, што так, глабалізацыя ахоплівае Беларусь. Гэтаму спрыяе ў значнай ступені геаграфічнае становішча краіны, якая знаходзіцца на мяжы з Еўразвязам, што палягчае і паскарае абмен і камунікацыю на розных узроўнях.

І тут мы разумеем універсалізацыю як адзін з галоўных напрамкаў глабалізацыі на ўсіх узроўнях і, перш за ўсе, культурным – у шырокім сэнсе апошняга, гэта значыць, – універсалiзацыю, якая адлюстроўваецца праз распаўсюджванне мадэляў паводзiн, стылю жыцця, манеры апранацца, есцi-пiць i г.д.

Так, беларусы едуць да той жа Вiльнi, Варшавы цi Масквы на мастацкiя выставы, канцэрты i iншыя культурныя iмпрэзы. У адпачынак сення беларусы едуць, ва ўнісон з астатнім светам, у Iталію, Iспанію, Грэцыю, Францыю. Не абмiнулi Беларусь i сродкi масавай камунікацыі сучаснасцi з нагаданым ужо вышэй “кактэйлем” з facebook, twitter, праз якія беларусы, згодна з густам, палітычнымі сімпатыямі ды амбіцыямі кожнага, прысутнічаюць у сусветнай інфармацыйнай прасторы.

Такім чынам, Беларусь – тым цi iншым чынам, у той цi iншай ступенi – жыве вa ўмовах глабалізацыі i ўсе больш спазнае iх на сабе. Наогул, усе мы жывём сення ў свеце, якi ўсе больш глабалiзуецца, i з гэтым нельга не лiчыцца.

Аднак, калi меркаваць па вышэй адзначаным некаторым яскравым, але маючым пэўныя негатыўныя бакi характарыстыкам глабалізацыйных працэсаў, то можна слушна задацца пытаннем: калi так, то што рабiць? Дзе знайсці выйсце i паратунак ад тых адмоўнасцей, што іх суправаджаюць?

Адказ на сення, падаецца, можа быць толькі адзiн: узмацненне сваёй, дакладней, сваiх уласных ідэнтычнасцяў, што значыць на справе зварот да сябе, да сваiх каранеў. Менавіта так мы бачым асноўную ўзаемасувязь паміж гэтымі двума працэсамі, што вызначаюць нашу эпоху, – глабалізацыяй і развіццем ідэнтычнасцей, – якiмi б супрацьлеглымi ці супрацьнакiраванымi яны ні былі, ці ні падаваліся. Дарэчы, даследчыкі ў цэлым раздзяляюць высновы аб цеснай узаемасувязі і нават ўзаемазалежнасці паміж глабалізацыяй і ідэнтычнасцю. Яны разыходзяцца толькі ў канкрэтызацыі гэтых сувязяў. (Аб гэтым, у прыватнасці, J. Tomlinson, Globalization and Cultural Identity, 2003).

Нам, – у гэтай сувязі, – найбольш трапным здаецца параўнанне iх дзейнасцi i канструкцыі з «сазлучанымi сасудамi», змесцiва якiх не можа змяшацца па вызначэнню, але ўзровень аднаго непазбежна ўплывае на другi, нават вызначае яго. (Elise Féron, op.cit). Такім чынам, усе большая глабалiзацыя выклiкае ўсе большую запaтрабавальнасць сваей, асобнай ідэнтычнасці ад кожнай асобы, ад кожнай нацыі. Дарэчы, iмкненне чалавека вылучыцца, выдзялiцца, – асаблiва калi гэта зрабiць цяжка, – пачынаецца на рэфлекторным узроўнi. Потым, па меры развіцця і распаўсюджвання на групы людзей, – культурныя суполкі і асабліва нацыі, – ідэнтыфікацыйныя працэсы і патрабаванні набываюць надзвычай важны сэнс. Таму зусім не выпадкова, што некаторыя даследчыкi параўноўваюць ролю ідэнтычнасці ці наогул разглядаюць яе як сучасную iдэалогiю, што прыйшла – прыходзiць на змену, напрыклад, iдэалогii сацыялiзму. (U. R. Hedetoft, The Nation-State meets the World, 1997).

Звяртаючыся наўпрост да беларускай ідэнычнасці, згадаем напачатку некалькі вобразаў: калi кожны беларус, што прыедзе ў адпачынак на Гавайскiя выспы, будзе добра ведаць i зможа распавесцi мясцовым жыхарам, кiм быў Ніколас Русэль (Мiкалай Судзiлоўскi), першы старшыня iх Сената; калi той жа сярэднестатыстычны беларус, што наведае ЗША наогул, зможа растлумачыць адкуль паходзiць Тадэўш Касцюшка, а ў Францыi раскажа пра месца нараджэння Марка Шагала i Хаiма Суцiна, славутых прадстаўнiкоў яўрэйства, а нават зможа згадаць яшчэ Ўладзiслава Хадасевiча цi Надзею Хадасевiч-Лежэ; калi той жа сцiплы беларус у Польшчы распавядзе пра радзiму i карані Адама Мiцкевiча, а ў Расii растлумачыць каму яны абавязаны – цалкам цi часткова – з’яўленню ў iх культуры/навуцы Міхала Глiнкi i Iгара Стравiнскага, Дзмітрыя Шастаковiча цi Соф’i Кавалеўскай, а таксама зможа ўсiм расказаць – паўсюль на свеце – хто такі быў i адкуль пайшоў Францыск Скарына, – то тады можна будзе ўздыхнуць з палёгкай: усё, у нас больш няма праблем з ідэнтычнасцю.

На сёння ж мы ўсе яшчэ вядзем гаворку пра адметнасцi ды хiбы нашай ідэнтычнасці. Але пры гэтым не трэба забываць, што як бы мы не вылyчалiся у гэтым сэнсе, у той жа самы час, і рэальнае становішча, i сучасны беларускi дыскурс iдуць у адной плынi з сусветнай праблематыкай у дачыненні да ідэнтычнасці і глабалізацыі.

Таму на сення праблема ідэнтычнасці ў Беларусi не толькi не губляе сваей актуальнасцi, а – наадварот – набывае яшчэ большае значэнне. Пачнем тут са станоўчага, пазiтыўнага.

Нягледзячы на ўсе адметнасцi, адмысловасцi ды хiбы беларускай ідэнтычнасці – у сэнсе яе вызначэння, мы можам на сёння канстатаваць, што беларуская нацыянальная ідэнтычнасць узмацняецца, і беларусы ўсе больш i больш вылучаюцца сярод iншых. Працэс самаўсведамлення беларусаў як такіх узмацняецца (адкуль бы хто нi паходзiў – Г.Т.). I тут станоўчую ролю адыграла шмат фактараў, сярод якiх – у першую чаргу, дзяржаўны суверэнiтэт, – як бы мы да яго ні ставiлiся, як бы ні характарызавалi (поўны-няпоўны-слабы-фармальны-недзеяздольны…). Самi беларускiя даследчыкi лiчаць, што радыкальны нацыянальны праект беларусам ужо не ажыццявiць i што беларускія ідэнтычнасць i гiстарычная памяць маюць «мяккiя формы», але адначасова з гэтым яны сцвярджаюць, што тэндэнцыя нацыяналiзацыi няўхiльная і – калi будзе iснаваць незалежная дзяржава, – то гэта тэндэнцыя непазбежна захаваецца (А. Ластоўскi, Гутарка…PS (Prasviet), Гісторыя, 2016).

Так, на сёння беларусаў значна лепш і больш ведаюць у свеце, чым 25 гадоў назад (прынамсі, прыкладаў таму можна прывесці мноства, згадаем толькі той, надзвычай істотны факт, як атрыманне Святланай Алексіевіч нобелеўскай прэміі па літаратуры, што выклікала новую хвалю ўвагі да Беларусі, а разам з ёю і пашырыла кола людзей, хто даведаўся пра Беларусь). Тут галоўнае аднак не ў тым, ЯК бачаць беларусаў, а тое што іх БАЧАЦЬ, што было практычна немагчыма раней.

Дарэчы, тое, ЯК бачаць, выканала таксама сваю станоўчую ролю ў фармаванні беларускай нацыянальнай самасвядомасці. Так, амаль ад пачатку існавання суверэннай дзяржавы Беларусь доўгі час ведалi як маленькую iзаляцаваную краiну на чале з «апошнiм дыктатарам Еўропы». (Y. Richard, 2002). Гэта было моцным аб’ядноўваючым фактарам, бо беларусы адчувалi сябе, такім чынам, РАЗАМ ахвярамi, – хто рэжыму, а хто такога, нададзенага ім звонку «мiжнароднага вобраза». (У гiсторыi статус ахвяры, дарэчы, не ў меншай ступені, чым статус героя адыгрываў часамі сваю станоўчую ролю ў сэнсе яднання нацый і адчування калектыўнай прыналежнасці да той ці іншай з іх. Сярод прыкладаў адносна нядаўняга мінулага даследчыкі часта ўзгадваюць Халакост – Г.Т.).

Нарэшце, трэцім станоўчым фактарам, што аб’ектыўна садзейнiчаў кансалiдацыi беларусаў, гэта радыкальныя змены, што адбылiся не проста ў навакольным свеце, а ў самым блiзкiм геаграфiчна свеце. Тут мы маем на ўвазе расiйска-украiнскія адносiны апошніх некалькі гадоў, цi дакладней, той беспрэцэдэнтны палітычны канфлiкт, можа нават катарсiчнага характару, межы i глыбыню якога не вымяраць пры жыццi сучасных пакаленняў. Але становiшча Беларусі па-за яго межамі таксама вылучае ўсiх беларусаў разам, ставiць іх усіх, гуртом, АСОБНА, па-за межамі расійска-украінскіх стасункаў.

Перад тым як перайсці да аналізу адметнасцяў беларускага прыкладу дазволім сабе яшчэ некалькi зауваг па сутнасцi ідэнтычнасці наогул. Як ужо было адзначана вышэй, ідэнтычнасць ёсць свайга роду адказ на выклiкi сучаснай глабалізацыі, тое звяртанне да «зямлi», да культуры сваёй, што не дае магмымасцi пераўтварыцца ў такую «сусветную вёску» (village global), якой палохаюць антыглабалісты.

Сярод самага iстотнага, што трэба разумець у дыскурсе пра ідэнтычнасць, гэта, па-першае: калi мы гаворым пра вылучэнне з iншых, на самой справе перш за ўсе iдзе працэс вылучэння, абмежавання сябе з/ад блiзкiх суседзяў, аддзяленнне ад iх (U.R. Hedetoft, op.cit). Так як ёсць i шмат агульнага, што аб’ядноўвае суседзяў – часцей за ўсе, – то таму пры вылучэнні з таго, што нас акружае, мы акцэнтуем увагу на тым, што нас адрознiвае. Такім чынам, менавіта яны – суседзi нашыя, разглядаюцца ў гэтым сэнсе як радыкальна нам супрацьлеглыя. Упэўнена, што амаль кожнаму хоць раз ды прыходзілася пачуць: «Ну які/якая ж ты беларус/ка, гэтак толькі паляк (рускі) зробіць»!

Па-другое: амаль кожная нацыянальная культура на самой справе далёкая ад аднароднасцi, не пазбаўленая ад «чужога» ўплыву i мае шмат, нават самых істотных элементаў, падзеленых з іншымі культурамі. Такім чынам кожная нацыянальная культура ў пэўнай ступені ўяўляe сабою гiстарычны гiбрыд розных культур, што выказваецца, адлюстроўваецца ў мове, штодзенных звычаях, ежы i спосабах яе прыгатавання, аддзення, палiтычнай культуры і г.д.  Гэта было i застаецца хутчэй правiлам, чым выключэннем з яго. АСАБЛIВЫ сэнс гэтыя, толькі што пералічаныя два моманты, маюць ва ўмовах ПАМЕЖЖА, дзе назiраецца яшчэ большае ўзаемапранiкненне розных культур.

На самой справе цяжка правесцi рысу адметнасцi памiж беларускiм дранiкам i яўрэйскiм латкес, паміж лiтоўскiм цэпелiнам і бульбяной клёцкай з мясам ці нават тым дранікам са свінінай, што толькі ў нас дома называлі цэпелінам. Яшчэ цяжэй гэта зрабіць памiж беларускімі, украiнскiмi i польскiмi наліснікамі/налеснiкамi. Тое ж самае адносіцца і да мовы, але тут абмяжуемся толькі адным прыкладам. Існуючае дагэтуль у месцах былога кампактнага пражывання беларускай шляхты «мяккае сё» у зваротных дзеясловах гучыць падобна да польскага «sion» (насавога): «памыўсё, пагаліўсё» …Прыкладаў такіх шмат, ці як сказалі б у гутарковай мове «процьма», але пакінем іх для больш пільнай увагі да спецыяльных даследаванняў.

Пераходзячы непасрэдна да беларускага прыкладу, важна адразу ж адзначыць, што, на жаль, некаторыя адметнасці і нават хібы ў ідэнтыфікацыйных працэсах закранаюць самі асновы фармавання і існавання нацыянальнай ідэнтычнасці.

Так, на чале з вылучэннем сябе з iншых пры фармаванні ідэнтычнасці самую iстотную ролю грае таксама звяртанне да мiнулага, да таго, што было калiсьцi цi «колiсь», да міфаў i легендаў у тым лiку, што мае ў гістарычнай спадчыне кожны самаўсведамляючы сябе народ. I тут беларусам вiдавочна не стае, бракуе адзiнства. Нават калi ў беларускім гістарычным наратыве (аповедзе пра мiнулае) на сёння  нацыянальная версія яскрава дамiнуе (А. Ластоўскi, тамсама) над заходнерускiмi канструкцыямi, гэта не адмаўляе таго факту, што асноватворныя гістарычныя мiфы і спробы тлумачэння мiнулага дасюль яшчэ адпраўляюць нас да розных эпох.

Так, калi лiтоўцу не трэба даводзіць каштоўнасць iснавання Вялікага Княства Літоўскага (Мiхал Анемпадыстаў, Беларусь: дзве розныя культурныя мадэлі, 2015), то ў Беларусi суiснавалі некалькi рэгiянальных i этнаграфiчных назваў, нiводнае з якix не супадала з межамі якога-небудзь палiтычнага аб’яднання мiнулага. Адсюль i шэраг спроб фармавання ідэнтычнасці на розных гiстарычных фундаментах: тут i Полацкае княства, i ВКЛ, i Заходняя Русь, i Белая Русь i iнш., якiя канкуравалі як памiж сабою, так i з iмперскай iнтэграцыйнай iдэяй. (В. Носевич, От Литвы к Беларуси, 2010). У продкаў лiтоўцаў выбар быў просты: цi ты – «падданы» адзiнай i недзялiмай Расіі, цi – лiтовец, як варыянт – жмудзiн. (Тамсама).

Як слушна далей працягвае Вячаслаў Насевіч у нас жа (калi ты не хацеў быць толькi «расiйскім падданым»), то прыходзiлася выбiраць з розных тыпаў «iнакшавасцi»: ты мог стаць «заходнерусам», лiтвiнам, крывiчом, беларусам, палешуком, яцвягам… нават палякам – пры жаданнi. І нарэшце з усяго гэтага «вееру» магчымасцяў перамагло ўяўленне аб тым, што беларус гэта (перадусiм) нашчадак жыхароу «рускай»* часткi ВКЛ. (Але на гэтую перамогу было страчана шмат часу i таму нават дасюль у нас канчаткова не завершана канкурэнцыя галоўных «заснавальнікаў» ідэнтычнасці(яў). (Тамсама).

Асобна трэба дадаць, што ў розныя часы дамiнавалi розныя пункты гледжання адкуль ёсць-пайшлi беларусы. Так, на пачатку 90 гадоў панавала наогул нацыянальна-рамантычная версiя паходжання ВКЛ, згодна з якой беларусы, вядомыя пад назвай лiтвiнаў заснавалі ВКЛ i дамiнавалi там над «жмудзiнамi» (продкамi сучасных лiтоўцаў). У той самы час (90-я гады) пытанне спадкаемства даўняй Лiтвы актыўна ўплывала на палiтычнае жыццё Беларусі, потым жа становiшча змянiлася i значэнне гэтай спадчыны перамясцiлася пераважна ў сферу культурнага жыцця і некаторым чынам у спецыяльныя гістарычныя навукі (геральдыка, турызм і інш.). На сёння ж, мяркуючы па даных, што прыводзіць В. Насевіч, засталося адносна вузкае кола людзей (некалькi адсотак сярод дарослага насельніцтва, па сацыяльных апытаннях), для якiх – у іх ідэнтычнасці – дамінуе спадчына ВКЛ. (Тамсама).

У цэлым жа, – паводле В. Насевіча – на сёння існуюць тры версii аб паходжаннi ВКЛ. Акрамя вышэй названай нацыянальна-рамантычнай застаецца постсавецкая версія, адпаведна якой беларусы ў ВКЛ былi завaяванай i падначаленай большасцю. І нарэшце трэцяя версія, пазiтывiстская, згодна з якой ВКЛ склалася дзякуючы супадзенню iнтарэсаў i супольнай дзейнасцi продкаў сучасных беларусаў i лiтоўцаў у пэўнай геапалiтычнай сiтуацыi другой паловы 13 стагоддзя. Такім чынам, ужо нават гiсторыю ВКЛ можна разглядаць як прыклад устойлiвага захавання сiтуацыi памежжа, дзе насельнiцтва на працягу доўгага часу балансуе і не робіць канчатковага выбару памiж двума iнтэграцыйнымi цэнтрамi (у той час – каталіцкі Рым і праваслаўная Масква). (Тамсама).

Працягваючы тэму адметнасцяў беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці ,- ізноў жа не трэба забываць, што яны тычацца, перш за ўсё, краевугольных камянеў самой ідэнтычнасці, існасці яе. Так, вышэй, звяртаючыся да беларускага мінулага, мы ўжо разгледзелі адзін з такіх далікатных момантаў. Другім, не менш балючым момантам да самаўсведамлення сябе беларусам, прадстаўніком беларускай нацыі з’яўляецца адсутнасць у свой час, дакладней, у свае часы, нацыянальнавытворчай сілы. Трэба разумець пры гэтым, што, па-першае, у розныя перыяды такую ролю выконваюць розныя класы, розныя групы насельнiцтва. Па-другое, што менавiтa элiты грамадства i з’яўляюцца носьбiтамi нацыянальнай ідэнтычнасці.

I тут мы закранаем, перш за ўсе, балючую тэму пра паходжанне i прыналежнасць беларускай шляхты на першым этапе фармавання нацый. Чаму гэта так важна? Па-першае, таму што менавіта шляхта адыграла вызначальную ролю ў фармаваннi нацыi ў свой час. Па-другое, гэта назаўседы адбілася на нас.

У гiстарычнай лiтаратуры iснуе тэрмiн «негістарычная нацыя», тэрмiн недасканалы, нават абразлiвы, якi ўжываецца для азначэння супольнасцi, што прыйшла да перыяду нацыяўтварэння без сваёй элiты, якая з’яўляецца носьбiтам нацыянальнай культуры. У беларускай гiсторыi выйшла так, што продкі сучасных беларусаў аддалi сваю элiту на карысць стварэння iншай нацыi, у складзе якой беларусы апынуліся, але вядомымі як гэткія/гэтакія/такія не сталі.

Тут напрошваецца аналогія з прыродай Беларусі, якая дае пачатак вялiкiм рэкам – Нёману, Дняпру, Зах. Дзвiне, але моц яны набываюць ужо на тэрыторыі iншых краiн і служаць на іх карысць. (Некалі падобнае параўнанне – але зусім з іншай мэтай – прыводзіў М.О. Каяловіч – Г.Т.).

Такім чынам, склалася так, што спачатку беларусы аддалi свае элiты на карысць палякам, а потым рускім. Звернемся да гэтых прыкладаў у храналагічнай паслядоўнасці.

Шырока ўжыванае i вядомае выказванне аб тым, што «польскi народ – народ шляхетны» азначае, што раннемадэрная (калi па Т. Снайдэру, – Т.Г.), ці проста – нацыя, што склалася ў межах Рэчы Паспалiтай, уключаючы ВКЛ, склалася тут менавiта як нацыя шляхты, i усю гэтую шляхту называлi польскай.

Такое сцвярджэнне спарадзiла стэрэатып, – шырока распаўсюджаны потым як у «масавай свядомасцi», так i ў гiстарычнай лiтаратуры, – аб польскасцi беларускай шляхты. I толькі з цягам часу, дзякуючы ў значнай ступені Стэфану Кеневiчу, якi пераканаўча паказаў, што шляхта на Беларусi была мясцовага паходжання, (потым Iрэна Рыхлiкова і аўтар гэтых радкоў развiлі гэты падыход – Г.Т.), прыйшло правiльнае разуменне паходжання i этнiчнай прыналежнасцi шляхты на беларускіх землях.              (S.Kieniewicz, 1986, I.Rychlikova, 1991; Г. Тумилович, 1995). Дарэчы, гэта трапна сфармуляваў, – на наш погляд, – той жа Т. Снайдэр у выглядзе трыяды: ты мог быць лiтвiнам (у сэнсе выхадцам з ВКЛ, яе жыхаром) па паходжанню, палякам па нацыянальнай прыналежнасцi i «рускім» (праваслаўным, гл таксама ніжэй, пасля тэксту* – Г.Т.) па веравызнанню. Амаль што так гаварыў i А. Міцкевіч. – Такую шляхту было б правільней называць «польскай» i «спаланiзаванай» (апошні тэрмiн, дарэчы, быу прыняты ў савецкай гiстарыяграфii, але вядома, у адмоўным, зневажальным сэнсе Г.Т.). – Цi асэнсовывалi дваістасць свайго становішча самi прадстаўнiкi шляхецтва? О, так. – Той жа Леў Сапега, – адзiн са знакамiцейшых беларускіх продкаў, канцлер ВКЛ у свой час, ведаў свае каранi, ведалi iх і тыя са шляхціцаў, хто этнiчна былi не беларускага паходжання, як Чартарыйскiя, напрыклад (аб чым сведчыць, у прыватнасці, лiст кн. Адама Чартарыйскага да расійскага iмператара Аляксандра І). Але, на вялiкi жаль, сам стэрэатып не выкаранены да гэтай пары. Зразумела, яго цяжка пазбавiцца, таму што беларуская шляхта як такая, не выконвала самастойную ролю ў працэсах нацыяўтварэння нi у часы Рэчы Паспалiтай, нi потым, калi апынулася ў складзе Расiйскай iмперыi. Да таго ж, у масавай свядомасці застаецца адвечная блытаніна ў паняццях «этнічнага» і нацыянальнага» (што адбываецца, у пэўнай ступені, з-за неразумення розніцы паміж «нацыяй» і «нацыянальнасцю» – Г.Т.), якія ўспрымаюцца як тоесныя.

Аднак, вернемся да пытання нацыянальнай свядомасці ў гістарычнай рэтраспектыве. Пасля трох раздзелаў Рэчы Паспалітай уся тэрыторыя Беларусі, як вядома, адыйшла да Расійскай імперыі, дзе – у стаўленні да беларусаў – існавала і набірала моц уяўленне пра «польскасць шляхты» і наогул «польскі характар» краю. Такім чынам, беларусаў паглынула расійская палітычная прастора, нават не ўсведамляючы, хто там і што прадстаўляюць з сябе беларусы.

Дзеля гістарычнай праўды мы не можам абмінуць яшчэ адзін з найважнейшых этапаў еўрапейскай гісторыі, а менавіта, пачатак 20 стагоддзя, на які прыпадае новая хваля нацыянальнага ўтварэння, і напярэдадні Першай сусветнай вайны большасць еўрапейскіх народаў ужо фармуюць свае нацыянальныя супольнасці. У аснове гэтага працэсу ляжаць такія складнікі, як пачуцце нацыянальнай свядомасці, адзіная літаратурная мова, супольная гісторыя і нацыянальная культура. (Між іншымі, Дарота Міхалюк, Беларуская Народная Рэспубліка…2015). Нельга сказаць, што гэтыя працэсы абмінулі Беларусь, не, зусім не абмінулі, але і не прывялі – у другі ўжо раз – да ўтварэння беларускай нацыі. Чаму?

На дадзеным гістарычным этапе развіцця носьбітам нацыянальных працэсаў, дакладней, нацыяўтваральных, нацыявытворчых працэсаў з’яўлялася буржуазія, гарадская буржуазія. На беларускіх землях склалася так, што, нягледзячы на тое, што беларусы складалі пераважную большасць ад усяго насельніцтва (94,7% ці ў абсалютных лічбах – 5 млн 711 тысяч чалавек) (у прыватнасці, Дарота Міхалюк, там жа, с. 47), яны былі пазбаўлены, ізноў пазбаўлены сваей нацыянальнай эліты, якая і з’яўлялася рухавіком стварэння навачэснай супольнасці нацыянальнага характару. Такая большасць, якой магла б належаць роля галоўнага нацыявытворчага актора была прадстаўлена на гэты час яўрэйствам, якое, безумоўна, не магло выступаць у якасці носьбіта беларускай нацыянальнай ідэі. (Зразумела, што на тагачаснай беларускай тэрыторыі суіснавалі прадстаўнікі не толькі двух вышэй адзначаных, але і іншых этнічных груп, сярод якіх вылучаюцца перш за ўсе рускія і палякі – у адпаведнасці з колькасцю, але яны не адыгрывалі самую істотную ролю ў рамках дадзенай праблемы –Г.Т.).

На нашу думку, тут трэба дадаць літаральна некалькі лічбаў для больш поўнага ўяўлення тагачаснай беларускай рэчаіснасці. Яўрэі, пра якіх толькі што ішла гаворка, прадстаўлялі другую па колькасці, пасля беларусаў, этнічную групу насельніцтва і складалі больш за 14% ад усяго насельніцтва, але яны былі асноўнымі жыхарамі гарадоў: у губернскіх і павятовых прадстаўлялі 46,1%, а ў меншых паселішчах, – тых, што мы называем «мястэчкі» – Г.Т. – 53,9% насельніцтва) (Дарота Міхалюк, тамсама, с. 48). Беларусы ж жылі пераважна ў сельскай мясцовасці. Так, Дарота Міхалюк спасылаецца на дадзеныя, згодна з якімі напрыканцы 19 ст. толькі 5,86% беларусаў пяці беларускіх губерняў жылі ў гарадах (с. 55). Парадаксальнасць сітуацыі складалася і ў тым, што калі, напрыклад, у Мінску (Менску) на той жа час жыло каля 8,5 тысяч беларусаў, то ў Маскве іх было 16 тысяч, а ў Санкт-Пецярбургу 66,5 тысяч, а перад Першай сусветнай вайной – ажно каля 100 тысяч. (Дарота Міхалюк, с. 48).

Такiм чынам склалася, што беларуская гiстарычная рэчаiснасць не дала шансаў кансалiдаваць беларусаў на аснове, найперш, вылучэння беларускай шляхты ў самастойную сiлу, што перашкаджала і потым, ужо ў другія лёсавырашальныя гiстарычныя моманты. Такая рэчаiснасць не толькi не давала беларускаму шляхецтву выкрысталiзавацца і пазбаўляла, у значнай ступені, прызнання за беларусамі вялiкай долi сваёй культурнай спадчыны, але i размывала – цягам стагоддзяў – самую iснасць шляхты, яе самасвядомасць, ды параджала комплексы непаўнавартасцi. Потым, як мы толькі што разгледзелі, гісторыя «у межах расійскай дзяржаўнасці» таксама не дала беларусам магчымасці выдзяліцца ў асобную нацыятворчую сілу. Шматнацыянальны склад насельніцтва беларускіх гарадоў (што было следствам папярэдняга перыяду гісторыі ў спалучэнні з вынікамі палітыкі расійскага ўраду – Г.Т.) прывеў да таго, што тут, на беларускай прасторы напрыканцы 19 – пачатку 20 ст. склаліся і канкуравалі тры нацыянальныя ідэі – беларуская, польская і расійская, і дзе – у канкрэтна-гістарычных умовах – беларуская ідэя не магла перамагчы.

На нашу думку, ні для каго з сучасных беларусаў не сакрэт, што нават да гэтага часу застаецца адчуванне пазбаўленасці той часткi гiстарычнай спадчыны, што вылучыла б беларусаў як цэлае, як нацыю шмат гадоў таму назад. Гэта – адна з непапраўных і самых балючых хiбаў беларускай ідэнтычнасці на сёння.

Наступнай праблемай беларускасці, што бярэ пачатак у той жа лёсавырашальны шмат у чым перыяд ВКЛ, з’яўляецца праблема са становiшчам беларускай мовы.

Так сталася, што менавiта на яго прыпадае i ўзлет, i пачатак заняпада беларускай мовы ў сэнсе яе афiцыйнага выкарыстання і прызнання. Узорамі ўзлету назавем Статут ВКЛ, Першая яго рэдакцыя, 1529 г. (у прыватнасці, Т. Снайдэр, Рэканструкцыя нацый, 2010, с. 37-38) ды значная частка Бібліі Ф. Скарыны (Т. Снайдэр, тамсама, с. 37). Але паступова польская мова займае дамiнуючыя пазiцыi і з канца 16 ст. выцясняе (стара)беларускую i лацінскую мовы ў якасцi адмiнiстратыўнай мовы, а да таго ж становiцца мовай лiтаратуры i адукацыi, i адначасова мовай шляхецтва. Усё элiтарнае, высокае звязваецца з гэтага часу з польскай мовай. Ужыванне беларускай мовы паступова звужаецца да гутарковай мовы сялянства i часткi дробнай шляхты (на ўсходзе i паўночным усходзе Беларусі – Г.Т.; дарэчы, уся беларуская шляхта ею таксама валодала, але памiж сабою карысталася польскай мовай – Г.Т.). Нагадаем таксама, што беларуская мова доўгі час заставалася мовай унiяцкай царквы пакуль – ужо расiйскімi ўладамi (1839г.) – не была лiквiдавана сама царква, якая прaiснавала у Беларусі 243 гады!

Што тычыцца – як мы бачым – ўжо часоў расійскай імперыі, то акрамя закрыцця ўніяцкай царквы, афіцыйныя ўлады паступова, ужо к сярэдзіне 19 ст. скасоўваюць адно за другім праўленні «іншаземнасці» ці «варожасці» далучаных «ад Польшчы» земляў. Тут коратка нагадаем толькі некаторыя мерапрыемствы царызму: забарона ўжываць беларускую мову ў касцёле, увядзенне ў справаводства (з 1832 г.) рускай мовы (дагэтуль вялося па-польску), забарона самiх назваў «беларускiя» i «лiтоўскiя губернi» як i «Беларусь» i «Лiтва» (імператарскім указам ад 18 чэрвеня 1840 г. – Г.Т.). Адтуль бярэ пачатак ужыванне абразліва-безаблічных афіцыйных назваў «Паўночна-Заходнiя губернi» ці «Паўночна-Заходнi край» (а разам з трыма губернямi Правабярэжнай Украiны – «Заходнiя губернi – Заходнi край»). Нарэшце, у тым жа 1840 годзе адбываецца адмена дзеяння Статута ВКЛ 1588г (г.зн. Трэцяй яго рэдакцыi), што датуль заставаўся дзеючым кодэксам права. (Г.Т., Дворянство Белорусии.., 1995, с. 48-50) i зачыняецца Вiленскi унiверсiтэт. Так пачалася барацьба з «духам краю».

Наогул, непрызнанне беларускасцi як любой iншай «-скасці», акрамя агульнарасiйскай, не абмяжоўвалася толькi палiтыкай цi iдэалогiяй, але iшло значна глыбей, пранікала ў рускую лiтаратуру i культуру, прасочвалася ў грамадскую свядомасць. Не абыйшло гэта, не магло абыйсцi i лепшых пiсьменнiкаў. Так, у А.П.Чэхава, напрыклад, ці ў Нiны Берберавай, адной са знакавых постацяў сярод пісьменнiкаў «белай эмiграцыi» мы неаднойчы сустракаемся з тэрмiнамі накшталт «Заходнiя губернi».

Дазволім сабе яшчэ некалькі лічбаў, перад тым як перайсцi да нашых дзён. Вядома, што па падзелах Рэчы Паспалiтай да Расii адыйшлi тэрыторыi з насельнiцтвам каля 5,5 млн чалавек, з якiх на долю Беларусi – па розных падліках – прыпадае ад 3 да 4 млн. (Гiсторыя Беларускай ССР у 5 тамах, 1972; М. В. Доўнар-Запольскi, Гiсторыя Беларусi, 1994). На жаль, іншыя, больш «красамоўныя» даныя па важных паказчыках, такіх як веравызнальны ці этнічны склад насельніцтва адсутнічаюць. Іх папросту няма.

Потым, праз стагоддзе мы маем ужо дакладныя лiчбы па першаму агульнаму перапiсу насельнiцтва Расii (1897 г., даныя апублiкаваныя ў 1905 г. – Г.Т.), якiя даюць вельмi добрае ўяўленне пра этнічны i сацыяльны склад наcельнiцтва. I вось, паводле гэтых даных, якія мы ўжо нагадвалі вышэй 5,711млн чалавек з пяці беларускіх i некаторых паветаў iншых губерняў (Смаленскай, Чарнігаўскай, Курлядскай і Ковенскай), што – як мы памятаем – складала 94.7% насельніцтва, назвалi беларускую мову роднай, і менавіта на гэтай падставе былі залічаныя да беларусаў.

Што мы маем на сёння? З гэтых больш чым 5,5 млн чалавек напрыканцы 19 ст. цяпер у Беларусі (без улiку дыяспары) налiчваецца 9, 5 млн чалавек, з якiх 2,5 млн жывуць у Мiнску. Паводле перапiсу насельніцтва 1999 г. 73,7% назвалі сваёй роднай мовай беларускую i 36,7% з іх пры гэтым дадалi, што выкарыстоўваюць яе паўсядзённа (Galina Toumilovitch, La langue, le territoire et l’histoire dans le processus d’identification en Biélorussie.., 2014, p.163). На 2010 г мы маем даныя аб тым, што насельнiцтва Беларусі за папярэднiя 10 гадоў скарацiлася на 541 тыс. (з 10 млн), а таксама, што 75% беларусаў жывуць у гарадах і, нарэшце, тое, што сярод усяго насельніцтва роднай мовай беларускую лiчаць 60%. (Г.Т.). Пры гэтам мы маем, – даныя ўжо на 2015 год: 99,9% вну, 86% сярэднiх школ, а таксама 90% дзiцячых садкоў на рускай мове.

Што гэта значыць i як да гэтага ставiцца? Адносна лічбаў па насельніцтву, мы нагадваем іх больш для агульнага ўяўлення. Што ж тычыцца апошніх паказчыкаў, то гэта значыць ці сцвярджае, што мякка кажучы, Беларусь па-ранейшаму існуе ва ўмовах двухмоўя, з надзвычай вялікай распаўсюджанасцю рускай мовы, і дзе пазіцыі мовы навучання амаль выключна належаць таксама рускай мове. Адвечная беларуская адметнасць, што заўседы выклікала і выклікае заклапочанасць, і нават ужо даўно не патрабуе – для беларусаў – тлумачэння ў тым сэнсе, чаму так здарылася.

Вышэй мы ўжо разгледзелі агульны шлях і паказалі неспрыяльныя ўмовы развіцця беларускай мовы на працягу доўгага гістарычнага часу, які нельга ніяк звесці толькі да савецкай эпохі. (Для тых, хто асабліва цікавіцца, можам прапанаваць іншыя працы, дзе пытанне прычын сучаснага стану беларускай мовы разглядаецца асобна – Г.Т.). Як мы ўжо бачылі, заняпад пачаўся значна раней, хаця гэта ніяк не абвяргае таго факту, што ў савецкія часы становішча толькі пагоршылася. Сярод найбольш разбуральных у гэтым сэнсе былі «культурныя» чысткі ў рамках барацьбы з нацдэмам, беспрэцэдэнтныя, страшэнныя страты ў гады Другой сусветнай вайны, пасляваенная дэмаграфічная палітыка савецкага ўраду, што прывяла да перасялення ў Беларусь сотняў тысяч з розных рэгіенаў СССР, якія не мелі нічога агульнага ні з культурай беларускай, ні з мовай яе. Безумоўна, былі сярод іх тыя, хто хацеў нешта спасцігнуць у гэтым напрамку, але значная частка «перасяленцаў» належала ці да змаргіналізаваных слаеў тагачаснага грамадства – якіх не турбавалі наогул праблемы «вышэйшага парадку» (мова-культура-асвета), ці вылучалася сваёй непрыкрыта-здзеклівай пазіцыяй у стаўленні да ўсяго беларускага і, у першую чаргу, мовы. Аднак, паўтараем, гэта толькі пагоршыла становішча, якое амаль ніколі (з канца 16 стагоддзя) – за выключэннем кароткіх перыядаў нацыянальнага адраджэння ці ўздыму – не было спрыяльным для беларускай мовы.

Так выглядала і сітуацыя на пачатак постсавецкага перыяда, калі – апроч нешматлікіх прадстаўнікоў культурных эліт ды некаторых акадэмічных колаў – у гарадах беларуская мова амаль не прысутнічала. У весцы яна заставалася дзякуючы існаванню пачатковых, васьмігадовых і сярэдніх школ з беларускай мовай навучання і, зразумела, мове саміх сельскіх жыхароў, але гутарковая мова была поўная дыялектаў, у гарадах жа часта гучала «трасянка». Становішча з мовай было настолькі відавочным, што дало падставы для некаторых аналітыкаў таго часу выказаць прапанову аб тым, каб першапачаткова, ва ўмовах ужо незалежнай Беларусі, дапусціць існаванне так званага «рускамоўнага беларускага нацыяналіста» (на ўзор крэольскіх ідэнтычнасцяў, што выкарыстоўвалі чужую мову (Г.Т.). Гэта канцэпцыя не прайшла.

Сёння пагроза для існавання беларускай мовы застаецца. Не будзем забываць пры гэтым, што навукоўцы ў цяперашні час прадугледжваюць знікненне да канца гэтага стагоддзя паловы з існуючых на сёння моў! Некаторыя з іх прапануюць – з гэтай нагоды – вывучаць замежную/ыя мову/мовы і як варыянт – англійскую. Але тут ужо антыглабалісты баяцца, што яна ўсіх паглыне… Адсюль і рэгіянальныя рухі ў Брэтані, Уэльсе, што заклікаюць да вывучэння і захавання сваіх моў.

Але вернемся да Беларусі, дзе моўная рэчаіснасць, што гістарычна склалася не на карысць беларускай мове, не можа не выклікаць занепакоенасці.

Нельга не пагадзіцца, на нашу думку, з тымі эпітэтамі, што дадаюць да характарыстыкі беларускай мовы даследчыкі-моваведы, якія вызначаюць яе прыгажосць, мілагучнасць, мяккасць, а таксама вылучаюць трапнасць і багацце яе лексікі. Таму нездарма, як сведчаць навукоўцы, асобнага развіцця ў беларускім мовазнаўствае дасягнула дыялекталогія і лексікалогія наогул. (А.Лукашанец, Мова і духоўнае жыцце грамадства, 2008). Разам з тым яны падкрэсліваюць, што беларускі фальклор уяўляе сабой вельмі адметную з’яву сярод іншых славянскіх народаў, а беларускія народныя казкі – наогул унікальны фенамен па разнастайнасці тэматыкі і жанраў, і гэта прытым, што амаль на працягу двухсот! гадоў беларуская мова пісьмова не выкарыстоўвалася. (А.Лукашанец, тамсама).

Такія станоўчыя фактары выклікаюць не толькі пачуцце павагі і гонару да беларускай мовы і за яе, але і падтрымліваюць пазіцыю за ўзмацненне яе ролі на ўсіх узроўнях – ад літаратурнай да гутарковай, а таксама накіроўваюць да пошука новых і розных сродкаў яе культывацыі. Так, гэта – наша мара і самае шчырае пажаданне. Аднак аб’ектыўнасць патрабуе сказаць, што дасягнуць гэтага на сёння цяжка, калі нават магчыма. Мы павінны лічыцца з існаваннем і моцнымі пазіцыямі рускай мовы ў беларускім культурным ландшафце. Гэта нельга не прызнаць на сёння, і самі даследчыкі-моваведы гэта таксама прызнаюць. (А.Лукашанец, тамсама).

Так, напрыклад, Аляксандр Лукашанец гаворыць аб тым, што наша двухмоўе працуе і на нашу карысць, з чым таксама нельга не пагадзіцца. Вядома, што валоданне іншай, у тым ліку і рускай мовай, робіць даступнымі і культурныя здабыткі, што захоўваюцца на гэтых, іншых, мовах. Так, амаль кожны з беларусаў – калі хоча – можа глядзець тэатральныя п’есы па-руску, чытаць у арыгінале А.П.Чэхава, І.А.Буніна ці А.С. Пушкіна. – А які-такі «человек из Москвы» патрапіць зразумець нашага В. Дуніна-Марцінкевіча ці Янку Купалу з Максімам Багдановічам? Гэта дае перавагу, дарэчы, не толькі ў культурным сэнсе, але і ў сацыяльна –культурным і нават псіхалагічным: мы больш ведаем менталітэт і псіхалагічны тып тых людзей, чыей мовай мы валодаем.

Аднак яшчэ адна заўвага «культурнага плану». Так, для нас бясспрэчна, што ніводзін пераклад, якім бы дасканалым ён ні быў, – асабліва гэта тычыцца паэзіі – не патрапіць данесці ўсе хараство арыгінала, – асабліва з пункту гледжання мовы твора і ідэнтычнасці культуры, да якой ён належыць.

Дарэчы, безадносна да рускай мовы і Беларусі, такога «мезал’янсу», да якога нас падвяла гісторыя, на сёння навукоўцы сцвярджаюць і паказваюць на фактах, што двухмоўе мае, акрамя згаданых намі вышэй пераваг культурнага, культурна-сацыяльнага і псіхалагічнага плану, нават псіха-фізіялагічныя перавагі.

Дарэчы, па розных падліках на сёння ў свеце такіх людзей, што валодаюць як мінімум двума мовамі ад 60% да 75% (BBC, Mosaic&Future, 2016). Так, на сёння ёсць звесткі, паводле якіх спецыялісты сцвярджаюць, што двухмоўныя людзі хутчэй папраўляюцца пасля інсульту, яны пазней сутыкаюцца з узроставай дэменцыяй і, у прыватнасці, хвароба Альцгеймера закранае іх пазней.

Аднак якія даныя на карысць двухмоўя мы б ні прыводзілі, яны, на жаль, не могуць дапамагчы выпрапівіць складаную моўную сітуацыю ў Беларусі. Такім чынам, яны гучаць – з нашага пункту гледжання – значна больш як суцяшальныя, чым абнадзейлівыя. У той жа час, як бы мы ні ставіліся да моўнай сітуацыі ці так званага руска-беларускага двухмоўя, не меншую заклапочанасць выклікае і беларуская літаратура, якая – на нашу думку – павінна быць, калі не ўся (але як бы хацелася!), то ў пераважнай большасці сваёй, беларускай у сэнсе беларускамоўнай.

Так, ёсць меркаванне, што беларуская літаратура можа існаваць і на рускай мове, галоўнае, каб творы былі нацыянальнымі, беларускімі па зместу. Прыхільнікі апошняга прыводзяць часта прыклад Алеся Адамовіча, чыя грамадзянская і нацыянальная пазіцыя не падлягае сумневу: ён быў шчырым барацьбітом за лепшую будучыню Беларусі ў гады савецкай улады і гарбачоўскай перабудовы і, разам з тым, пісаў на рускай мове. Што ж, наш адказ будзе: на вялікі жаль так, ён пісаў па-руску.

Неяк на прасторах facebоok-у, на старонцы аднага з маіх вельмі паважаных беларускіх сяброў, трапіў на вочы ліст В. Быкава да А.Адамовіча, дзе Васіль Быкаў захапляецца мовай Алеся Адамовіча і выводзіць, што толькі па-руску можна было патрапіць так красамоўна напісаць. Потым ён дадае, што яго ж уласная (В. Быкава) пісьменніцкая мова, стыль яго падаюцца яму «насценгазетнай». Такая адзнака самога В.Быкава можа збянтэжыць. Аднак, на нашу думку, справа тут не ў дасканаласці ці недасканаласці мовы, а проста ў аўтарскім стылі самога пісьменніка, які, зразумела, можа быць розным. Дарэчы стыль В. Быкава, які на самой справе быў недзе падобны да стылю дзённіка, як ніякі іншы – здаецца – адпавядаў, быў сугучным тэматыцы і жанру яго твораў, у большасці сваёй прысвечаных вайне, страшнай, крывавай вайне, якая ставіла амаль перад усімі яго персанажамі праблему выбару. Так, Васіль Быкаў па стылю – не Гюстаў Флабэр. І не трэба, ад гэтага яго творы не менш каштоўныя, магутныя і прыгожыя.

Калі ж мы хочам даць узор беларускага пісьменніка, што пісаў на надзвычай прыгожай, лёгкай і празрыстай беларускай мове, то можам звярнуцца да Уладзіміра Караткевіча. Нельга не ўзгадаць, гаворачы пра У. Караткевіча, што яму мы абавязаны не толькі мовай, але і жанрам, і тэматыкай. Менавіта з яго творамі ў беларускую літаратуру прыходзіць – у савецкі час! – новы герой, шляхціц, гэта яму належыць, такім чынам, вынаходніцтва шляхецкай Беларусі, што садзейнічала фармаванню нацыянальнай самасвядомасці беларусаў не толькі як нашчадкаў сялян, але і шляхты. Так, ён быў першым у напрамку шляхецкай тэматыкі, якую прадоўжылі потым Алег Лойка і Васіль Зуёнак, Янка Сіпакоў і Вольга Іпатава, Кастусь Тарасаў і Леанід Дайнека. Але, паўторым, – галоўная яго роля для беларусаў у тым, што ён спрыяў развіццю, як сёння б сказалі «гістарычнага наратыву» аб нашым мінулым як аб гераічным і заслугоўваючым пашаны.

Хай трошкі міф, трошкі легенда, але без іх не абыйшлося ўзнікненне і развіцце ніводнай нацыянальнай самасвядомасці, ніводнай, – з вядомых нам на сёння, – нацый-дзяржаў.

І на сёння ён і яго спадчына знаходзяцца там, дзе і роля Я. Купалы, М. Багдановіча, В. Быкава, знакамітых адраджэнак Ларысы Геніюш, Зоські Верас, Наталлі Арсенневай, Канстанцыі Буйло, а таксама там, дзе роля Івонкі Сурвіллы, усё жыццё якой прыклад самаадданага служэння беларускай ідэі.

На гэтым, здаецца, можна паставіць кропку. Але зацікаўлены, ці наадварот, расчараваны чытач можа запытаць, а як жа з адказам, што Беларусь возьме з сабою ў эпоху глабалізацыі? Самі высновы, да якіх мы прыйшлі ў ходзе і выніку працы, дазваляюць сфармаваць, на наш погляд, даволі поўнае ўяўленне аб тым, з чым Беларусь прыйшла са свайго мінулага, як гэта мінулае вызначыла і вызначае яго на сення, што дадае наша сучаснасць і, такім чынам, што неабходна ўлічваць кожны раз пры самых смелых як і самых сціплых праекцыях, накіраваных на будучыню, якая сама – як вядома – ужо даўно пачалася.

*Да другой паловы 16 стагоддзя веравызнаннем пераважнай большасцi людзей у ВКЛ было праваслаўе, а вернiкаў гэтай канфесii называлi русінамі альбо руссю, такім чынам, беларусы напачатку – гэта праваслаўныя ВКЛ. (У прыватнасці, Д. Міхалюк). Каталікоў адразу называли лiтвiнамi, потым на іх распаўсюдзiлася назва паляк. З цягам часу назву «лiтвiн» сталi выкарыстоўваць не толькi ў этнiчным цi канфесiйным сэнсе, але i больш шырока – у палiтычным – як жыхароў ВКЛ, гэта значыць што у такім сэнсе назва пашыралася і на продкаў беларусаў. І толькі потым, значна пазней тэрмін лiтвiн атрымаў выключна нацыянальна-этнiчную афарбоўку. Дарэчы, тэрмін БЕЛАРУС, калі меркаваць па словах Д. Міхалюк, упершыню быў ужыты як этнонiм у 1586 г. Саламонам Рысiнскім (пратэстант) для акрэслення сваёй нацыянальнасцi (Д. Міхалюк, тамсама).

Categories: Культура, Мова, Нацыя Беларусы