Вадзім Шышко: Узаемазалежнасьць існаваньня беларускай культуры і нацыянальнай самасьвядомасьці. Роля краязнаўства ў іх фарміраваньні

Даклад на навукова-практычным семінары “Пастаўшчына на гісторыка-культурнай карце Беларусі” (Паставы, 20-21  красавіка 2017 г.)

У артыкуле разглядаецца небясьпека культурнай уніфікацыі, якую нясе з сабой глабалізацыя. Указваецца важнасьць для ўсяго чалавецтва захаваньня культурнай разнастайнасьці ў цэлым, а значыць і беларускай культуры ў прыватнасьці. Праводзіцца аналіз сучаснага стану беларускай культуры і асабліва беларускай мовы. Паказваецца ўзаемасувязь існаваньня беларускай культуры і нацыянальнай самасьвядомасьці, а таксама гісторыя разьвіцьця беларускай нацыянальнай самасьвядомасьці і яе стан на сёньняшні дзень. На аснове практычнага досьведу прапануецца методыка па выхаваньні нацыянальнай самасьвядомасьці ў вучняў школ з дапамогай выкладаньня краязнаўства.

***

У апошнія дзесяцігоддзі ў сьвеце ўсё часьцей узьнімаецца пытаньне глабалізацыі. Прычым стаўленьне да яе вельмі неадназначнае. Калі ў сферы навукі і тэхналогій глабалізацыя з’яўляецца магутным каталізатарам у іх разьвіцьці па ўсёй планеце, то ў сферы культуры працэс глабалізацыі мае даволі супярэчлівы характар. З аднаго баку інфармацыйныя тэхналогіі дазваляюць хутка распаўсюджваць па ўсім сьвеце існуючыя і ствараемыя на лакальным узроўні культурныя каштоўнасьці і ўзоры. Але з іншага – пад уздзеяньнем камерцыялізацыі некаторыя асобныя ўзоры культуры атрымліваюць істотную перавагу над іншымі і з часам займаюць іх месца, ператвараючы ўнікальную лакальную культуру ў копію той камерцыйна пасьпяховай, якая прыйшла звонку.

Узьнікае пытаньне: з’яўляецца гэты працэс сусьветнай культурнай уніфікацыі станоўчым ці адмоўным для разьвіцьця ўсяго чалавецтва ў цэлым? У якасьці прыклада можна прывесьці аналогію з біяразнастайнасьцю, якая разглядаецца як фактар працяглага існаваньня усяго жывога на зямлі. Абапіраючыся на гэта можна меркаваць, што культурная разнастайнасьць з’яўляецца жыцьцёва важнай для працяглага існаваньня чалавецтва, і што захаваньне самабытных культур можа быць гэтаксама важным для разьвіцьця чалавечай цывілізацыі ў цэлым, як і захаваньне разнастайных біялагічных відаў стымулюе разьвіцьцё ў цэлым усёй экасістэмы.

Абапіраючыся на такую аналогію з біяразнастайнасьцю нам лягчэй зразумець менавіта тую небясьпеку глабалізацыі культуры, якая вядзе да яе ўніфікацыі і нясе ў сабе рызыкі не толькі для канкрэтнай асобы, але і для ўсяго грамадства ў цэлым. Справа ў тым, што этнакультурная разнастайнасьць у сьвеце выконвае шмат жыцьцёва важных функцый. Сацыяльная гісторыя сьведчыць, што розныя этнасы арыентуюцца на розныя падыходы да рашэньня праблем, якія ўзнікаюць перад імі. Так, у адной культуры можа быць больш разьвітым навуковы падыход да жыцьця, у другой – фінансавы, у трэцяй – палітычны, у чацьвёртай – рэлігійны і г.д.

Больш набліжаны да жыцьця прыклад перавагі культурнай разнастайнасьці прыводзіцца ў сумесным кітайска-амерыканскім навуковым дасьледаваньні “Акадэмічная свабода ў Кітайскай Народнай Рэспубліцы і ў Злучаных Штатах Амерыкі”. Паводле высновы гэтай працы нельга адназначна заявіць, якая з дзьвюх названых сістэм адукацыі лепш, таму што кожная культура мае свае перавагі і характэрныя рысы. Але ў выніку тыя студэнты, якія вучацца за мяжой, пры той ўмове, што яны спалучаюць у сваім разьвіцьці пазітыўныя аспекты дзьвюх розных культур, знаходзяцца ў канкурэнтнай перавазе ў адносінах да іншых студэнтаў. Такім чынам з улікам цяперашняга працэсу глабалізацыі эканомікі, людзі, якія ўвабралі у сябе досьвед розных культур, у сучасным сьвеце больш канкурэнтаздольныя.

Але, для таго, каб сучасны чалавек змог увабраць у сябе досьвед розных культур, у першую чаргу на планеце павінна існаваць сама наяўнасьць гэтых самых розных культур. Так як ніхто не можа прадказаць ход гісторыі, ніхто не ведае, якія здольнасьці і якасьці спатрэбяцца чалавецтву для выжываньня ў блізкай і аддаленай будучыні. Таму чалавечая цывілізацыя павінна мець у запасе багаты арсенал уласьцівасьцяў, кожнае з якіх можа спатрэбіцца для адэкватнага адказу на выклікі гісторыі – сацыяльнай і натуральнай. Вось чаму трэба клапаціцца аб тым, каб культурнае узаемадзеяньне прыводзіла не да асерадненьня, т. б. да разбурэньня спецыфічнай этнічнай карціны свету, а да захаваньня яго культурнай стракатасьці, у калейдаскопе якой беларуская культура мае поўнае права заняць сваё месца.

Разуменьне важнасьці захаваньня нацыянальных культур паступова даходзіць да ўсёй сусьветнай супольнасьці. Сьведчаньнем гэтага можа служыць цэлы шэраг міжнародных пагадненьняў. У прыватнасьці:

• усеагульная дэкларацыя аб культурнай разнастайнасьці, прынятая ЮНЕСКА і ухваленая 185 краінамі-удзельніцамі ў 2001 годзе;
• канвенцыя ЮНЕСКА аб абароне і заахвочваньні разнастайнасьці формаў культурнага самавыяўленьня, прынятая 20 кастрычніка 2005 года;
• канвенцыя аб ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны, ратыфікаваная 20 чэрвеня 2007 года 78 краінамі.

Праз гэты пералік выразна бачна, што захаваньне і разьвіцьцё нашай беларускай культуры – гэта не капрыз нейкай нявызначанай групы беларускага насельніцтва, а цалкам лагічны і на міжнародным заканадаўчым узроўні абгрунтаваны кірунак, у якім рухаецца ўсё чалавецтва.

Наступнае пытаньне заключаецца ў тым, на якім узроўні сёньня знаходзіцца наша беларуская культура, які арэал яна займае ў геаграфічнай прасторы і аб’ёме беларускага соцыюма. У дадзеным выпадку пад беларускай культурай мы маем на ўвазе не толькі тое “фасаднае” фальклорнае сялянскае мастацтва, якое адразу ўзгадваецца пры словах “беларуская культура”, але ўвесь той культурны комплекс, які пастаянна аточвае нас штодзень. Гэта ў першую чаргу мова, творы не толькі народнай творчасьці, але і прафесійнага мастацтва, навуковая не толькі гуманітарная, але і натуразнаўчая літаратура, нормы маралі, кадыфікаванае права, вайсковая і праваахоўная сферы, адукацыя (у першую чаргу вышэйшая), прамысловасьць, гандаль, банкаўская сфера, бюракратычны апарат і г.д.

Калі разглядаць усе гэтыя аспекты беларускай культуры паасобку, то выразна заўважна, што пад магутным ціскам адначасова і вэстэрнізацыі, і русіфікацыі адбываецца настолькі істотная асіміляцыя звонку, што ўжо можна казаць аб пагрозе існаваньня нашай культуры менавіта як беларускай.

У першую чаргу гэта датычыцца, безумоўна, беларускай мовы. Яшчэ ў 2006 г. прэзідэнт Расейскай Федэрацыі У.У. Пуцін вельмі дакладна вызначыў, што такі феномен глабальнага маштабу як “рускі сьвет” стварае не толькі руская культура ў цэлым, але і рускае слова ў прыватнасьці. Гэты яго выраз будзе цалкам справядліва прымяніць і да любой іншай культуры і мовы. Менавіта мова з’яўляецца самым універсальным і эфектыўным кодам для расшыфроўкі і распаўсюджваньня той, або іншай культуры, што, у сваю чаргу, аўтаматычна дазваляе пашыраць арэал распаўсюджваньня і адпаведнага культурнага “сьвету”. Такім чынам, калі мы прасочым за тымі сферамі грамадскага жыцьця ў Беларусі і іх геаграфічным распаўсюджваньнем, дзе актыўна выкарыстоўваецца беларуская мова, то зможам канстатаваць той факт, што наш “беларускі сьвет” распаўсюджваецца толькі на:

• час навучальнага працэсу ў нешматлікіх школах з беларускамоўным навучаньнем;
• лічаныя радыё і тэлеканалы, або толькі асобныя праграмы на іх;
• некаторую колькасьць перыядычных або іншых друкаваных выданьняў;
• некаторыя масавыя мерапрыемствы.

І ўсё. Увесь астатні жыцьцёвы сусьвет жыхара Беларусі аточвае не беларускі, а іншы культурны “сьвет”.

У такіх умовах казаць аб разьвіцьці і пашырэньні беларускай культуры проста няма сэнсу. Або мы ствараем поле дзейнасьці для беларускай культуры, у першую чаргу за кошт пашырэньня выкарыстаньня беларускай мовы ва ўсіх сферах дзейнасьці нашага грамадства, а не толькі ў традыцыйна асобна ўзятых. Або мы проста займаемся іншымі справамі і дазваляем пасьлядоўна зьнікнуць і беларускай мове, і беларускай культуры. Таму што без актыўных канкрэтных дзеяньняў пустое дэклараваньне аб патрымцы і разьвіцьці беларускай мовы і культуры выглядае, мякка кажучы, недарэчна. Для прыкладу можам зьвярнуць увагу на нашы суседнія краіны, дзе колькасьць людзей, якія выкарыстоўваюць родную мову ў штодзённым жыцьці, за апошнія 20 гадоў вырасла прыкладна на 10%. У той час як у Беларусі гэтая лічба наадварот зьнізілася на 20%, з 50% да 30%.

Пакуль што, на сёньняшні час, з сучасным станам беларускай мовы і культуры можна канстатаваць той факт, што “беларускага сьвету” амаль што не існуе. У сваю чаргу адсутнасьць “беларускага сьвету” вядзе да паступовага размываньня і зьнікненьня беларускай нацыянальнай самасьвядомасьці.

А гэта ўжо даволі небясьпечны для беларускай супольнасьці працэс, бо ён азначае страту людзьмі ўсьведамленьня сваёй прыналежнасьці да пэўнай сацыяльна-этнічнай супольнасьці і яго становішча ў сістэме грамадскіх адносін. У такой сітуацыі рызыка для беларускай культуры заключаецца ў тым, што нацыянальная самасьвядомасьць з’яўляецца найважнейшай складовай часткай і асновай нацыянальнай сьвядомасьці ў цэлым, якая, у сваю чаргу, існуе не толькі на ўзроўні індывіда, але і над асобай, у тым ліку ў аб’ектываваных масавых формах грамадскай сьвядомасьці – гэта значыць у той жа самай мове, у творах народнай творчасьці і прафесійнага мастацтва, навуковай літаратуры, нормах маралі і права і г.д. Іншымі словамі – у культуры нацыі. А гэта азначае, што беларуская культура і нацыянальная самасьвядомасьць вельмі шчыльна паміж сабой зьвязаныя. Разьвіцьцё аднаго аўтаматычна цягне за сабой разьвіцьцё другога. І наадварот.

Інтэнсіўнасьць праявы нацыянальнай самасьвядомасьці ў асобных прадстаўнікоў этнічнай супольнасьці далёка не аднолькавая. Часткова або цалкам ёй не валодаюць дзеці. У дарослых членаў этнасу, як правіла, яна аслаблена ў тых выпадках, калі яны не маюць кантактаў з прадстаўнікамі іншых этнічных супольнасьцяў. У такім становішчы часьцей за ўсё аказваюцца сельскія жыхары, у якіх можа пераважаць лакальная або рэгіянальная самасьвядомасьць. Магчыма, у гэтым і заключаецца адна з многіх прычын, чаму нацыянальная самасвядомасць беларусаў пачала афармляцца адносна позна ў параўнаньні з іншымі еўрапейскімі народамі.

Першыя яе праявы можна назіраць толькі ў канцы 19 – пачатку 20 стст., што было абумоўлена ўзмацненьнем нацыянальна-вызваленчага руху і актывізацыяй нацыянальна-культурнага жыцьця, што сьведчыла аб пачатку фарміраваньня беларускай нацыі. Спачатку больш высокі ўзровень нацыянальнай самасьвядомасьці быў уласьцівы прадстаўнікам творчай інтэлігенцыі і шляхце. Сярод сялянства, якое складала большасьць беларускага грамадства, пераважала, як мы ўжо ведаем, лакальная, а не агульнанацыянальная сьвядомасьць (той самы феномен “тутэйшых”).

Аднак у 1920-я гады нацыянальная самасьвядомасьць даволі прыкметна вырасла сярод прадстаўнікоў усіх сацыяльных катэгорый насельніцтва Беларусі. Гэта было зьвязана з ажыцьцяўленьнем палітыкі беларусізацыі, якая заключалася, у першую чаргу, у распаўсюджваньні беларускай мовы ва ўсіх без выключэньня сферах грамадскага жыцьця, а не толькі ў некаторых асобна ўзятых, як мы назіраем гэта сёньня. Але ў наступныя дзесяцігоддзі развіцьцё нацыянальнай самасьвядомасьці было запаволена ў выніку ўзмацненьня працэсаў асіміляцыі і дэнацыяналізацыі беларускага грамадства.

Узьдзеяньне гэтых працэсаў па інэрцыі працягваецца і па сёньняшні дзень. Па гэтай прычыне можна меркаваць, што фарміраваньне беларускай самасьвядомасьці, як і беларускай нацыі ўвогуле, яшчэ не скончылася. На адсутнасьць сярод беларускага насельніцтва нацыянальнай самасьвядомасьці ўказвае шэраг фактараў, такіх як:

• амаль паўсюднае некарыстаньне і няведаньне беларускай мовы, прычым сярод школьнікаў часам заўважаецца ўжо нават яе неразуменьне;
• дрэнная арыентацыя і няведаньне сваіх нацыянальных гістарычных вытокаў;
• размытая нацыянальная самаідэнтыфікацыя, якая назіраецца ў размовах з замежнікамі, або ў размовах паміж сабой у кантэксьце параўнаньня беларусаў з жыхарамі іншых краін, калі беларусы падсьвядома ідэнтыфікуюць сябе з іншай нацыяй (накшталт: “немцы такія, а вось мы, рускія, іншыя…”).

Наяўнасьць толькі якога-небудзь аднаго такога негатыўнага фактара яшчэ можна было б ураўнаважыць адсутнасьцю двух іншых. Але ў нашым выпадку яны прысутнічаюць усе разам у комплексе. А гэта стварае рэальную пагрозу, што працэс фарміраваньня беларускай нацыі можа так і не завяршыцца, у адрозьненьне ад усіх нашых суседзяў і іншых этнасаў.

Якімі могуць быць наступствы адсутнасьці ў беларусаў нацыянальнай самасьвядомасьці? Гістарычны досьвед ужо мае яскравы прыклад пачатку 20 ст., калі большасьць насельніцтва Беларусі складалі сяляне амаль цалкам пазбаўленыя ўсьведамленьня нейкай сваёй нацыянальнай еднасьці і адметнасьці. У выніку, калі беларуская інтэлігенцыя, выкарыстоўваючы момант распаду Расейскай імперыі, паспрабавала адрадзіць беларускую дзяржаўнасьць, то з боку сялян збольшага была праяўлена абыякавасьць да гэтага працэсу. А тая дзяржаўнасьць, што мы ўрэшце атрымалі, па сутнасьці была нададзена нам урадам суседняй краіны і на яе тэрыторыі, што мела ў будучым свае адпаведныя для нас наступствы.

Калі мы не хочам наступіць на тыя ж самыя гістарычныя “граблі” яшчэ раз, мы абавязаны зрабіць для сябе правільныя высновы. А менавіта: завяршыць распачатае сто гадоў таму фарміраваньне беларускай нацыі з дапамогай стварэньня ў беларускага насельніцтва нацыянальнай самасьвядомасьці. Два сродкі для выкананьня гэтай задачы – мова і гісторыя – нам добра вядомы і дастаткова распрацаваны для іх актыўнага выкарыстаньня. Справа засталася толькі за зусім малым: пачаць іх, нарэшце, выкарыстоўваць. Але ў якасьці дадатковага і таксама эфектыўнага сродка можна яшчэ выкарыстаць такі нераспрацаваны ў нас рэсурс як краязнаўства.

Падчас працы ў школе аўтарам было заўважана, што дзеці больш жыва ўспрымаюць і лепш разумеюць той гістарычны матэрыял, які тым ці іншым чынам зьвязаны з той мясцовасьцю, у якой ён выкладаецца. Акрамя непасрэдна дыдактычных мэтаў пры выкладаньня гісторыі з дапамогай такой краязнаўчай прывязкі дасягаецца яшчэ адна, не менш важная мэта. Спазнаючы агульнабеларускую гісторыю праз тыя яе эпізоды, якія прывязаны да канкрэтна таго месца, дзе нарадзіўся і вырас той чалавек, які яе вывучае, ён самым непасрэдным чынам адчувае сваю сувязь з той падзеяй праз наступны лагічны ланцужок: “чалавек – продкі чалавека – лакальная гістарычная падзея, з якой зьвязаны продкі чалавека – агульнабеларуская гістарычная падзея, у межах якой адбылася тая лакальная падзея, з якой зьвязаны продкі дадзенага чалавека”. У якасьці прыклада можна прывесьці распрацаваны Ігарам Пракаповічам навучальны курс краязнаўства па Пастаўскаму раёну, які выкладаецца сёньня ў раённых школах.

Зразумела, што мовай выкладаньня такога прадмета без усякіх абмеркаваньняў павінна быць толькі адна: беларуская. Вядома, у гісторыі Беларусі былі такія перыяды, калі часова адзінай дзяржаўнай мовай станавілася то польская, то расейская. Але гістарычна на нашай зямлі з’явілася і разьвілася да свайго сучаснага стану толькі адна беларуская мова, а гэта азначае, што толькі яна адна будзе як найлепш пасаваць для захаваньня і далейшага разьвіцьця беларускай культуры і этнасу.

У перспектыве выкарыстаньне такой схемы прывязкі ўсіх асобна ўзятых жыхароў Беларусі да агульнабеларускай гісторыі праз краязнаўства дазволіць стварыць у іх адчуваньне еднасьці паміж сабой праз усьведамленьне датычнасьці кожнага з нас паасобку да нашай агульнай гісторыі, мовы, тэрыторыі, культуры. Іншымі словамі, у людзей пачне нараджацца нацыянальная самасьвядомасьць, а гэта самы надзейны гарант захаваньня беларускага народа, краіны і дзяржаўнасьці.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Vadim Szyszko: Interdependence of the Existence of the Belarusian Culture and National Identity. The Role of Local History in their Formation

(Abstract, magazine “CULTURE, NATION”, June 2017, issue 18, pp.26-32)

The article deals with the danger of cultural unification posed by globalization. It is emphazised the importance for all humankind of preserving cultural diversity in general and, therefore, the Belarusian culture in particular. The analysis of the current state of the Belarusian culture and especially of the Belarusian language is conducted. It is demonstrated the interrelationship between the Belarusian culture and national identity. It is shown the history of development of the Belarusian national identity and its state today. On the basis of practical experience the author offers a method of raising of national consciousness among students in schools with the help of local history teaching

Categories: Асьвета, Культура, Нацыя Беларусы