У Менску прэзэнтавалі аналітычны зборнік з амбітнай назвай — «Гісторыя беларускай фатаграфіі». Але адразу пасьля прэзэнтацыі вакол кнігі разгарэўся скандал з аўтарскім правам — цяпер зборнікі просяць вярнуць. Даведаліся прычыны скандалу і чым усё ж адметная «Гісторыя».

Сьцісла:

— Парушэньне аўтарскага права — ненаўмыснае.
— «Гісторыя беларускай фатаграфіі» — не фотаальбом.
— Кніга не забаўляльная, але зразумелая кожнаму.
— Гісторыя не разьбітая па дзесяцігодзьдзях, а прадстаўленая ў асобах фатографаў і людзей, якія стваралі фатаграфічную інфраструктуру.
— У беларускай фатаграфіі шмат асобаў, «выключаных» з прафэсійнага поля; кніга іх «уключыла». Гэта жанчыны і фатографы з рэгіёнаў Беларусі.

«Мы адмовіліся ад таго, каб і самім дасьледаваць, і прадставіць беларускую фатаграфію як нейкі бесьперапынны аповед, — кажа аўтарка Антаніна Сьцебур. — Ведаеце, як звычайна мы адкрываем падручнік па гісторыі, і там адна падзея зь дзікай рацыянальнай непазьбежнасьцю ідзе за іншай падзеяй. Але мы ня можам сказаць, што ў нас ёсьць нейкая адзіная школа фатаграфіі ці нейкі адзіны кірунак і што адно пакаленьне выцякала з другога».

«Тут не па паняцьцях жывуць, а па законе»

Адразу пасьля прэзэнтацыі на «Гісторыю беларускай фатаграфіі» абрынулася крытыка. Адвакатка Марыя Колесава-Гудзіліна заўважыла недарэчнасьці: ISBN (міжнародны стандартны кніжны нумар, каштуе каля 15 рублёў) кнігі належыць «Іліядзе» Гамэра, выпушчанай выдавецтвам «Азбука»; пад некаторымі фота ня быў падпісаны аўтар ці хоць бы крыніца запазычаньня. Скарысталі ў кнізе і фатаздымкі яе мужа, фатографа Сяргея Гудзіліна — таксама без папярэдняга ўзгадненьня.

«Любая фатаграфія, якая публікуецца ў кнізе, павінна падпісвацца яе аўтарам, таму што гэта асабістае немаёмаснае права, якое не адчужаецца і не перадаецца, — тлумачыць Марыя. — Калі ты ня ведаеш аўтара, напішы, адкуль узяў гэты здымак.

(Сярод спонсараў. — РС) заяўляюцца арганізацыі, якія дбаюць пра захаваньне аўтарскіх правоў. І для мяне гэта вельмі дзіўная гісторыя, бо адзін з суаўтараў са мной удзельнічаў у сэмінары пра аўтарскае права. І гэта нонсэнс».

Марыя Колесава-Гудзіліна — кандыдат юрыдычных навук і дакладна ведае, як афармляць навуковую працу. А «Гісторыя» — гэта заяўка на дысэртацыю, і патрабаваньні да яе адпаведныя. Марыя падкрэсьлівае: у яе не было мэты некага пакрыўдзіць, і яна не мастацтвазнаўца, каб аналізаваць зьмест. Яе мэта — зьвярнуць увагу на невыкананьне аўтарскага права. Сытуацыя балючая і непрыемная, але менавіта так людзі вучацца.

«Гэта добра, што такая кніжка выходзіць, — кажа Марыя. — Гэта клясна, насамрэч. Але калі мы можам зрабіць добра, чаму гэтага нельга зрабіць адразу? Людзі будуць пісаць яшчэ кнігі, і шмат, і мне ўжо напісалі асабіста: „Дзякуй, мы ня ведалі, як трэба падпісваць, цяпер мы гэтым пацікавімся“. Значыць, гэта спрацавала. І калі аўтары прызнаюць, што яны ня маюць рацыі ў дачыненьні да аўтарскага права, гэта пакажа, што мы не ў Расейскай Фэдэрацыі жывём. Тут не па паняцьцях жывуць, а па законе».

30 студзеня, праз чатыры дні пасьля прэзэнтацыі кнігі, аўтары выступілі з афіцыйнай заявай: памылкі — вынік ня злога намеру, а нявопытнасьці. Гэта першая настолькі глябальная і маштабная праца творчай каманды — Ганны Самарскай, Антаніны Сьцебур і Андрэя Лянкевіча.

Каб выдаць другі наклад кнігі з выпраўленымі памылкамі, пакуль няма грошай. Тым часам аўтары спынілі распаўсюджваньне першага накладу і просяць вярнуць прададзеныя дагэтуль асобнікі. Гэта можна будзе зрабіць з 7 па 9 лютага, дзе і калі канкрэтна — удакладняць пазьней.

Асаблівую ўдзячнасьць аўтары выказалі адвакатцы Марыі Колесавай-Гудзілінай — за юрыдычныя кансультацыі.

У размове з аўтаркамі Антанінай Сьцебур і Ганнай Самарскай разабраліся, з чаго ўсё ж складаецца гэтая суб’ектыўная гісторыя беларускай фатаграфіі. Прынамсі, чаго чакаць ад другога выданьня.

«У любой гісторыі ёсьць канкрэтныя людзі, менавіта яны ствараюць падзеі»

Першы фатаздымак, які зьявіўся на тэрыторыі Беларусі, датуецца 1862 годам. Пэрыяд, які разглядаецца ў «Гісторыі беларускай фатаграфіі», адпаведна, — ад 1862 да 2010 г. Але часавага аналізу і падзелу на дзесяцігодзьдзі вы ў кнізе ня знойдзеце. Гісторыя тут падаецца праз асобаў — і выбітных фатографаў, і тых, хто будаваў інфраструктуру беларускай фатаграфіі.

«У любой гісторыі ёсьць людзі і героі, менавіта яны ствараюць гэтыя вялізныя падзеі, — кажа Антаніна. — Ня нейкі гістарычны рух, які нешта там утварае. Ёсьць канкрэтныя людзі».

«Гісторыя» наўмысна створаная так, каб задаволіць ня толькі прафэсіяналаў фатаграфіі, але і проста цікаўных людзей. Ёю можна карыстацца як энцыкляпэдыяй — на любой старонцы з падзеяй ці пэрсонай ёсьць інфармацыя ня толькі пра герояў матэрыялу, але і пра іх сувязь зь іншымі пэрсонамі, гістарычнымі падзеямі і фатаграфічнымі плынямі. У кожным матэрыяле ёсьць дакумэнт эпохі: асабісты тэкст, здымкі ці што іншае. «Гісторыя беларускай фатаграфіі» — гэта гіпэртэкст з мноствам перагуканьняў.

Зьмест фармавалі па пяці канцэптуальных крытэрах:

— інфраструктурныя пэрсоны;
— «выключаныя» пэрсоны, якія выпалі з поля фатаграфічнай гісторыі па гэндэрнай прыкмеце альбо таму што працавалі ў рэгіёнах, а ня ў Менску;
— падзея;
— супольнасьць і аб’яднаньне;
— візуальны аналіз.

Канцэпцыю фармавалі год. Яшчэ год спатрэбіўся аўтаркам, каб давесьці яе права на існаваньне.

«Напрыклад, сьцьверджана, што „Фатаграфікі“ (наватарскія фотавыставы 70–80-х. — РС) ствараліся Юрыем Васільевым і Яўгенам Казюлем, — расказвае Ганна Самарская, аўтарка кнігі. — Але чамусьці ўвесь час забываецца, што на старце гэты праект стаў магчымым дзякуючы сакратарцы, мэтадыстцы і фатографцы, чалавеку, які інвэставаў свой прафэсійны рэсурс і стварыў магчымасьці для беларускай фатаграфіі — Валерыі Бархатавай».

«Мы пачалі капаць яе біяграфію, і раптам аказалася, што яна арганізоўвала ўсе інфраструктурныя арганізацыі, — дадае Антаніна. — Але мы двойчы адпраўлялі запыт у Нацыянальны архіў, і там сьцьвярджалі, што такога чалавека не існуе. Мы знайшлі нейкія згадкі ў альбомах, нейкія тэксты, дзе яна пісала. У нас дагэтуль няма году сьмерці Валерыі Бархатавай. Мы ведаем, што ў 1981–82 гг. яна яшчэ жыла, таму што яна дае інтэрвію ў тэлеперадачы „Аўтограф“ і ў нас ёсьць сцэнар гэтай тэлеперадачы. Вось літаральна па такіх крупінках мы сабралі яе гісторыю».

«Маці беларускай фатаграфіі» мела ключ ад фоталябараторыі і пускала друкаваць здымкі начамі

Сутыкнуўшыся з асобай Бархатавай, аўтаркі пачалі шукаць іншых жанчын. Так яны знайшлі Ірыну Сухій, якую выбітны беларускі фатограф і крытык Валеры Лабко называў «маці беларускай фатаграфіі». Цяпер Ірына вядомая найперш як экалягічная актывістка, а некалі яна сабрала вакол сябе ўвесь «Беларускі клімат» (беларуская арт-група, якая ў канцы 80-х — пачатку 90-х гадоў займалася фатаграфіяй, музыкай і пэрфарматыўным мастацтвам).

У 1980-я Ірына працавала лябарантам у фатаклюбе. У яе быў доступ да рэактываў, фотапавелічальніка, да ўсяго неабходнага. Яна мела ключ ад лябараторыі і ўпускала туды фатографаў, якія выкарыстоўвалі здымкі як сродак выйсьці за прасавецкія, прасыстэмныя межы. Менавіта Ірына літаральна дала фотаапараты ў рукі «Беларускаму клімату» і заахвоціла здымаць.

Ірына Сухій, актывістка па духу, і сама была выбітным фатографам. Праз брата ў яе зьявілася магчымасьць выяжджаць у Швэцыю. Тады яна бярэ з сабой ня толькі свае здымкі, а здымкі ўсіх, і едзе ў музэй Moderna, адну з самых буйных інстытуцый сучаснага мастацтва. Музэй набывае гэтыя працы ў сваю калекцыю і робіць выставу.

Але ў нейкі момант працы Ірыны былі выпадкова страчаныя. «З гэтага часу я не здымаю. Мне не было больш чаго прадэманстраваць сьвету», — кажа Ірына ў інтэрвію для кнігі. Дарэчы, інтэрвію з Ірынай рабіла яе дачка, Сафія Садоўская.

«Людзі паміраюць, і здабыць у іх нейкую інфармацыю больш немагчыма»

Падчас падрыхтоўкі кнігі адзін з Ірыніных фатаздымкаў выпадкова знайшоў і перадаў аўтарцы беларускі фатограф Ігар Саўчанка.

Яшчэ адзін сюжэт, які разгарнуўся вакол «Гісторыі беларускай фатаграфіі», зьвязаны з групоўкай «Правінцыя». Яе чальцоў, былых удзельнікаў фатаклюбу «Мінск», сабрала разам Алена Пратасевіч, калі рыхтавала матэрыял для кнігі. Фатографы з «Правінцыі» ня бачыліся больш за 20 год. У Алены засталіся ўнікальныя аўдыёзапісы, як фатографы сумесна ўзнаўлялі па яе пытаньнях падзеі тых часоў. Адзін з удзельнікаў «Правінцыі», фотамастак Аляксандар Угляніца, не дажыў да выхаду кнігі.

«Гэта яшчэ адзін з ключавых людзей у беларускай фатаграфіі, які пайшоў з жыцьця», — кажа Ганна Самарская.

«Раней менавіта з нагоды сьмерці Юрыя Васільева (вядомы беларускі фатограф. — РС) мы і пачалі думаць пра кнігу аб гісторыі беларускай фатаграфіі, — дадае Антаніна. — Зрабілася ясна, што людзі сыходзяць, і здабыць у іх нейкую інфармацыю больш немагчыма».

«Гэта вядомы фатаздымак разбуранага Менску, зьмешчаны ў падручніках. Але арыгінал фота выглядае зусім інакш»

На аб’ектыўнасьць аўтаркі не прэтэндуюць. Наадварот, кніга дасьледуе, сярод іншага, як зьмяняецца гісторыя ў залежнасьці ад таго, хто яе «піша». Ніякай аб’ектыўнасьці пры такім падыходзе не існуе апрыёры.

Так, працуючы з ваенным пэрыядам, аўтаркі дасьледавалі, у першую чаргу, як візуальныя вобразы адаптаваліся да патрабаваньняў часу: гэта быў росквіт мантажу, рэтушы і пастановачных здымкаў. Адзін з тагачасных майстроў — вядомы беларускі ваенны фотакарэспандэнт Васіль Аркашоў. У кіна- і фотаархіве Беларусі, што ў Дзяржынску, аўтаркі знайшлі два фатаздымкі аўтарства Аркашова: фота разбуранага Менску да мантажу і пасьля.

«Гэта вельмі вядомы фатаздымак разбуранага Менску, ён зьмешчаны ў шматлікіх падручніках, — кажа Антаніна. — Але арыгінал фота выглядае зусім інакш. У архіў ён у 1993 ці ў 1994 годзе здаў некалькі фота, дзе быў і арыгінал, і мантаж. Мы ня ведаем, чаму ён рабіў мантаж. Магчыма, з ідэалягічных прычын, а магчыма, каб паказаць майстэрства. Уявіце, што такое ў ваенных умовах, дзе ў цябе няма фоталябараторыі, плёначны кадар вось так мантаваць! Але гэта вялікая справа, што ён здаў і арыгінал, і мантаж».

У дзяржынскім архіве аўтаркам вельмі дапамагалі мясцовыя супрацоўнікі. Адна з архівістак пазнаёміла Ганну і Антаніну яшчэ з адной «выключанай» асобай беларускай ваеннай фатаграфіі.

«Яна (супрацоўніца архіву. — РС) дастае альбом і кажа: «Вось ёсьць яшчэ адзін цудоўны чалавек, Аляксей Багамолаў. Ён не сапраўдны фатограф, ён знайшоў сваю камэру дзесьці напрыканцы 1944 году», — прыгадвае Ганна.

«Вось, напрыклад, гэты кадар, — паказвае Антаніна. — Мы бачым абсалютна разгубленых салдатаў, ніхто не глядзіць на яго (на Багамолава. — РС), яны ўсе глядзяць у розных кірунках. Яны зьнятыя ў вельмі авангарднай форме, калі ён зьверху ўніз іх здымае, але гэта не выглядае масавым ці дамінантным».

«Ён рабіў здымкі на памяць, здымкі тых людзей, зь якімі ён перажываў нейкія сапраўды істотныя падзеі, — дадае Ганна. — У Багамолава ёсьць некалькі кадраў запар, калі ён проста браў і фатаграфаваў свайго кіраўніка. Той стомлены, паглыблены ў нейкія развагі. Твар, па якім відаць, што ён шмат працы перанёс, шмат маральнай і фізычнай зьнямогі. І другі кадар з таго ж ракурсу, але кардынальна іншы, калі чалавек сабраўся і настроіўся для здымка».

«Тут усё істотна: ува што Дунін-Марцінкевіч апрануты, на якім крэсьле ён сядзіць, якую газэту трымае і чаму яе зацерлі з часам»

У кнізе досыць шмат здымкаў, хоць аўтаркі ня раз падкрэсьліваюць — гэта не альбом. Ёсьць і фатаграфічны аналіз, але не з мастацкага пункту гледжаньня. Сьвятло, ракурсы і іншыя дэталі фота былі для аўтарак ня так істотныя, як кантэкст. Напрыклад, для вядомага партрэта Дуніна-Марцінкевіча, выкананага Антонам Прушынскім, аўтаркі папрасілі дасьледчыцу гісторыі беларускай фатаграфіі Надзею Саўчанку зрабіць сацыяльна-палітычны аналіз здымка.

«Тут усё істотна: ува што Дунін-Марцінкевіч апрануты, на якім крэсьле ён сядзіць, якую газэту трымае і чаму яе зацерлі з часам, — тлумачыць Антаніна. — Дакумэнт (а фатаздымак, нават мастацкі, — гэта заўжды дакумэнт) часта кажа больш, чым мы здольныя ўбачыць. Трэба ведаць кантэкст, каб зразумець. І вы тады пабачыце ня проста клясны стары здымак сярэдзіны 19 стагодзьдзя».

«Гісторыю беларускай фатаграфіі» Ганна Самарская і Антаніна Сьцебур прысьвяцілі беларускаму фатографу Валерыю Лабко — выдатнаму стратэгу і мэнэджару фотасупольнасьці.

Ідэю зрабіць гэтую кнігу аўтаркам падказала само фатаграфічнае асяродзьдзе.

«У нейкі момант мы псыханулі, таму што ўсе чарговым разам кажуць: „Вось бы напісаць гісторыю беларускай фатаграфіі! Вось бы напісаць гісторыю беларускай фатаграфіі! Ніхто ня піша гісторыю беларускай фатаграфіі!“» — прыгадвае Антаніна.

Наважыліся на праект падчас тэлефоннай гутаркі паміж Менскам (тут жыве Ганна) і Санкт-Пецярбургам (там жыла Антаніна). Частку кнігі так і рабілі «на адлегласьці». Антаніна сьмяецца, прыгадваючы, што ўступ яны напісалі ў аэрапорце: у яе была перасадка ў Менску на 4 гадзіны, і Ганна прыехала да яе ў аэрапорт, каб напісаць тэкст разам.

«Спадзяёмся, кніга стане штуршком, каб гаварыць пра тое, што не было сказана нашай камандай»

Антаніна і Ганна падкрэсьліваюць: гэтую кнігу яны ніколі не маглі б напісаць удваіх. Разам зь імі над кнігай працавалі трынаццаць аўтараў, ад самага пачатку іх падтрымліваў Андрэй Лянкевіч (адзін з арганізатараў «Месяца фатаграфіі ў Менску»). Агулам праца над «Гісторыяй» заняла тры гады.

«Калі мы вычытвалі кнігу, уся мая гасьцёўня была засыпаная гэтымі аркушамі з кнігі, — прыгадвае Антаніна. — І мы выйшлі на вуліцу, і я разумею, што я гляджу на жоўта-зялёныя дрэвы, бо быў ужо кастрычнік, і я пачынаю плакаць. Сьлёзы цякуць, бо я не прызвычаілася да гэтага сьвятла і колераў».

Кніга не забаўляльная. Але аўтаркам і аўтарам было істотна захаваць даступнасьць мовы для шырокага кола чытачоў.

«Гэта аналітычнае выданьне, — кажа Ганна. — Але гэта аналітычнае выданьне, ад якога зможа кайфануць і чалавек, які прысутнічае ў фатаграфіі, які аналізуе візуальную культуру або цікавіцца беларускай гісторыяй, сацыяльнымі і палітычнымі або фатаграфічнымі зьменамі. І, безумоўна, яна будзе цікавая і звычайнаму чалавеку, які кайфуе ад мастацтва. Ці хацеў бы кайфаваць ад мастацтва на сто адсоткаў».

«Мы вельмі спадзяёмся, што кніга стане нагодай, каб гэтыя тэмы пачалі распрацоўвацца далей, — кажа Ганна. — Ідэальная сытуацыя, каб кніга стала добрым штуршком гаварыць пра тое, што не было сказана нашай камандай».