Са спадчыны прафесара Крукоўскага
16.10.1923 – 30.09.2013
Тое, што культура развіваецца цыклічна, ці, як пісалася некалі ў нас на Беларусі, па сінусоідзе, сёння можна лічыць ужо агульнапрынятым фактам. Нават у Маскве, дзе гэтая канцэпцыя не прымалася вельмі актыўна, аказаліся выдадзенымі на гэтую тэму дзве вялікія манаграфіі1. Такая марудлівасць з прыняццем гэтае канцэпцыі там толькі цяпер, калі нават у Беларусі рабіліся спробы яе прыняцця адносна развіцця культуры мастацкай, не кажучы ўжо аб дастаткова даўнім і пашыраным яе распаўсюджанні на Захадзе, пачынаючы з Віка і Гегеля і заканвачаючы Шпенглерам, Тойнбі і Сарокіным, тлумачыцца як увогуле нізкім узроўнем тагачаснай філасофскай адукаванасці2, прыдушанай афіцыйнай ідэалогіяй, так і наўмысна адмоўнымі адносінамі да гэтай канцэпцыі менавіта з боку ўлад, якія баяліся, і баяліся справядліва, рэальнай небяпечнасці яе для гэтай ідэалогіі. У плане апошняга тут вельмі цікава тое, што можа здацца на першы погляд нават алагічным парадоксам. З аднаго боку, канцэпцыя аб цыклічнасці працэсу сацыякультурнага развіцця выглядала (і была ў сапраўднасці ў пэўным сэнсе такой!) моцнай філасофскай падтрымкай для вучэння аб развіцці ў кірунку гарманічнага стану грамадства, што з’яўлялася і асноўным ідэйна-палітычным лозунгам савецкай улады з яе ідэаламі камуністычнай гармоніі як найвышэйшага ўзроўню сацыяльнага развіцця. З боку ж другога, яна выразна паказвала, што савецкае грамадства з яго, здавалася б, такой магутнай сістэмай “развітога сацыялізму” пачынала ўжо тады неадступна хіліцца да свайго ўпадку з канечным распадам у канцы.3 У гэтым, аднак, заключалася не какетлівая са сваёй лагічнай алагічнасцю парадаксальнасць, а вядомая ўсёй філасофіі яшчэ да Гегеля і так зневажаная невукамі-рэфарматарамі сёння дыялектычая логіка. Логіка, вядомая не толькі ў стылі сталінскага “Краткого курса истории КПСС”, або ленінскіх больш-менш здавальняючых “Философских тетрадей”, але і марксавага (запазычанага ім у Гегеля) тэзіса, што ўсё ў гісторыі сустракаецца двойчы: першы раз як трагічнае, а другі раз – ужо як фарс4.
Гэтая ж логіка ў форме, ачышчанай ад марксізму-ленінізму і падмацаванай сучаснай агульнай тэорыяй сістэм, дапаможа, спадзяемся, прасунуцца тут далей у разуменні канцэпцыі цыклічнага развіцця ў сацыякультурным працэсе і прасунуцца менавіта ў кірунку асноўных прычын цыклічнасці, ці як мы некалі пісалі, сінусаідальнага характару гэтага развіцця. Гэта тым болей неабходна не толькі таму, што сёння гэта амаль што відавочны факт, але і таму, што адносна навукова-эмпірычнага падцверджання гэтай канцэпцыі сабрана ўжо проста гіганцкая колькасць фактычнага матэрыялу. Узяць хоць бы адну толькі знакамітую, выдадзеную нарэшце і ў рускамоўным перакладзе, “Сацыяльную і культурную дынаміку” Піцірыма Сарокіна. Дастаткова вялікі фактычны матэрыял скарыстоўваецца і ў вышэйпамянёных маскоўскіх выданнях. Але ўсё яшчэ з-за існуючага там пакланення перад постмадэрнізмам і характэрнай для яго арыентацыяй на хаос як на апошнюю сёння форму ісціны, чаго не пазбегла нават модная сёння сінэргетыка5, ніякага, як здаецца, пытання аб прычынах азначанай цыклічнасці ў аўтараў гэтых выданняў і не ўзнікала. Ды і самога Сарокіна маскоўскія калегі ўсё яшчэ схільныя несправядліва абвінавачваць у “пустом проповедничестве и разгуле субъективизма”6. Аднак, і ў Сарокіна, нягледзячы на так часта пазначаныя ім пытанні “чаму?” і “як?”, здавальняючага нас сёння адказу на гэтае пытанне, акрамя спасылак на таямнічыя “першыя прынцыпы” ў выглядзе “іманентнага самарэгулявання сацыякультурнага працэса”,7 мы не знойдзем. Апроч таго, тое, што ён пастаянна карыстаецца для азначэння фаз гэтага цыклічнага працэсу тэрмінам “флуктуацыі”, узятым, і ўзятым зусім не выпадкова, з тэорыі верагоднасці, якая мэтай свайго вывучэння якраз і мае азначаную выпадковасць, — усё гэта можна тлумачыць і як выраз пэўнага яго сумнення, што першыя прынцыпы гэтыя ўвогуле не маюць характару нейкай законамернасці, у чым ён часам і сам прызнаецца. Неабходна таксама адразу ж папярэдзіць чытача, што рухацца пры дадзеным аналізе мы будзем, так бы мовіць, не знізу ўверх, ад асабліва-адзінкавага да агульнага, паводле так упадабанага і Шпенглерам, і Тойнбі, і Сарокіным эмпірычнага метаду, а, наадварот, зверху ўніз, у адпаведнасці з традыцыйна гегелеўскай і сучаснай тэарэтыка-сістэмнай даследчай методыкай, называнай звычайна дэдукцыяй8. Такая ж методыка, як вядома, ужываецца і ў тэарэтычнай культуралогіі.
Само навуковае паняцце і адпаведны яму тэрмін “цыклічнасць” у адносінах да сацыякультурнага працэсу не можа лічыцца ўдалым з-за пэўнай аднабаковасці. Яно само, так бы мовіць, “зацыкліваецца” толькі на адной сваёй, як кажуць матэматыкі, кампанэнце, а менавіта на прыкмеце паўтаральнасці, і абмяжоўваецца толькі паняццем кругавога паўтору, што яшчэ ў глыбокай старажытнасці гаварылася грэкамі, рымлянамі, арабамі і іўдзеямі на Еўрапейскім Захадзе і індусамі і кітайцамі на Далёкім Усходзе (узгадаем хаця б кругі Піфагора і Эклезіяста). Графік лініі развіцця ўключае ў сябе і другую кампаненту, тое, што звычайна адлюстроўваецца пастаяннаўзыходзячай прамой, як некалі думалася французскаму філосафу Кандарсэ, і якая таксама, будучы ўзятай паасобку, не можа нас задаволіць. Філосафы і вучоныя-гуманітарыі, малазнаёмыя звычайна з матэматыкай, звярталіся тут за дапамогай, як, напрыклад, Ленін, да метафарычнай спіралі. Метафара са спіраллю, аднак, цяжка паддавалася дастаткова строгай тэарэтыка-сістэмнай інтэрпрэтацыі, хоць яе і спрабаваў ужыць пры сацыякультурным аналізе (ці не з традыцыйнай павагі да марксізму-ленінізму?) і сучасны спецыяліст па так званай інфармацыйнай цывілізацыі Р.Ф. Абдзееў9. Так што і сёння прыходзіцца карыстацца лепш ужо знаёмаю нам сінусоідай, што ўдала спалучае ў сабе і выразную нагляднасць зрока-пачуццёвага вобразу і строга-сэнсавую змястоўнасць хоць і спрошчанай, але дастаткова строгай логіка-матэматычнай мадэлі, чым сёння, дарэчы, шырока карыстаецца ў далейшым і той жа Абдзееў і чым пачалі карыстацца і мы ў Беларусі яшчэ амаль паўстагоддзя таму назад10.
Гаворачы аб сінусаідальнасці працэсу сацыякультурнага развіцця, магчыма без асаблівай цяжкасці ўяўляць сабе і пастаянную кампаненту гэтай пераменнай у форме ўжо не ўзыходзячай прамой ala Кандарсэ, а ўзыходзячай сінусоіды, г. зн., таксама пераменнай, але ўжо значна больш шырокага масштабу, знаходзячы тым самым і аналагічную мадэль для таго, што Сарокін называў у свой час суперцыклам, аб чым мы ўжо пісалі і аб чым адносна больш падрабязная размова будзе наперадзе. Але перш за ўсё тут павінен быць азначаны больш дакладна самы сэнс гэтай пераменнасці сацыякультурнага працэсу.
Калі зірнуць у гісторыю праблемы, дык няцяжка заўважыць, што падобная апора на знешнюю метафарычнасць за адсутнасцю разумення ўнутранага, істотнага сэнсу, назіраецца і ў ранейшых разважаннях на тэму сацыякультурнага гістарычнага працэсу. Ужо ў тых, хто па традыцыі лічыцца заснавальнікамі цыклічнай канцэпцыі сацыякультурнага развіцця, як, напрыклад, расіянін М. Данілеўскі і немец О. Шпенглер, мы сустракаем такую апору на метафары тыпу параўнання гэтага працэсу або з працэсам развіцця паасобнай расліны (Данілеўскі), або са зменамі сезонаў года (Шпенглер). Характэрна, што пры гэтым зусім не ўзгадваецца Гегель, у якога мы аналагічныя спасылкі на метафары сустракаем толькі пераважна як дапаможныя ілюстрацыі (і ў негатыўным плане!) да адпаведных строга лагічных разумаванняў, ускрываючых істотны, унутраны сэнс азначаных цыклаў і іх перыядаў, што і ставіць яго, як тое ні дзіўна і як мы не раз ужо пісалі, у адзін шэраг з заснавальнікамі сучаснай кібернетыкі і агульнай тэорыі сістэм – Берталанфі, Вінерам і Эшбі. І дзеля аднаўлення гістарычнай справядлівасці ў адносінах да па-сапраўднаму вялікага філосафа мы дазволім тут сабе працытаваць адпаведнае тэксту месца са знакамітай гегелеўскай “Эстэтыкі”: “Кожнае мастацтва перажывае перыяд росквіту, калі яно дасягае поўнага развіцця як мастацтва; па той бок маецца папярэдні гэтаму завяршэнню перыяд, па гэты – перыяд, што ідзе за ім. Яны не з’яўляюцца непасрэдна адпаведнымі ўнутры пэўнай вобласці, падобнаўтварэнням прыроды (курсіў наш – М.К.), а ўяўляюць сабой штосьці, што пачынаецца, рухаецца наперад, дасягае завяршэння і заканчваецца – рост, росквіт і ўпадак11”. Г.зн., працэс развіваецца ў чыста лагічным сэнсе, і ў далейшым тэксце Гегель абыходзіцца толькі лагічнай дэдукцыяй без аніякіх метафар. Апошняе тым болей магчыма сёння пры адносна высокай развітасці тэарэтыкасістэмнай метадалогіі з пэўнай ступенню ўжо і матэматызацыі яе апарата, з дапамогай якога мы можам апісваць з задавальняючай дакладнасцю і працэс развіцця сацыякультурных сістэм. Каб упэўніцца ў гэтым, дастаткова ўспомніць хоць бы колішнія распрацоўкі чатырохзначнай логікі ў Польшчы Л. Рагоўскім12 і ў Беларусі намі13, а ў Заходняй Еўропе тэорыі размытых мностваў (fuzzysets) Л.Задэ14 і А. Кафманам15 (той сумны факт, што прыходзіцца тут спасылацца на такія даўнія, але не старэючыя і сёння публікацыі, і сам сведчыць аб сённяшнім пад уплывам постмадэрнізму ўпадку сур’ёзнай навукі ў свеце, фіксуючы тым самым і праўдзівасць разгляданае тут канцэпцыі).
Следуючы дэдуктыўнай методыцы навукі, трэба ўвесь час памятаць, што абсалютызацыя гэтай методыкі можа прывесці ў тупік нават самую дасканалую ідэалістычную філасофію, што, дарэчы, і здарылася з правым крылом гегельянства. Неабходна строга прытрымлівацца сапраўднай дыялектычнасці цэласнай філасофіі і не забывацца на гэтак жа важную тут для нас і другую “нагу” нашага аналізу — эмпірычную індукцыю, каб аналіз той не кульгаў, як папярэджваў у сваім “Фядоне” яшчэ вялікі Платон. Хоць культуралогія і здольная карыстацца матэматыкай, як, напрыклад, геадэзія, што мае, як мы ўжо пісалі16, справу з аб’ектам гэтак жа амаль высокай, як у культуры, дысперсіі, але трэба мець на ўвазе яшчэ адносную маладосць тэарэтычнай культуралогіі і яе пачатковасць у сферы матэматызацыі. Ды і такія звышматэматызаваныя тэарэтыкі, як заснавальнікі кібернетыкі і агульнай тэорыі сістэм Н. Вінер і У.А. Эшбі, не грэбавалі звяртацца ў сваіх распрацоўках да індуктыўнай эмпірыі, а таксама да метафар. Вінер, напрыклад, параўноўваў азначаную цыклічнасць працэсу развіцця са своеасаблівым, на марскі манер, рысканнем сістэмы17, а Эшбі – з мёртвым часам і – няўстойлівасцю ў сувязі з гэтым унутры – вельмі вялікай сістэмы18. Таму і мы тут часова звернемся зноў да гэткай індуктыўна-эмпірычнай методыкі і працягнем наш аналіз цыклічнасці ў сферы гісторыі сацыякультурнага працэсу як пэўнага рыскання вельмі вялікай і таму няўстойлівай сістэмы з так званым мёртвым часам. Зразумела, што пад назвай вельмі вялікай эшбіевай сістэмы тут павінна выступаць не нейкая канкрэтная сацыякультурная сістэма, як, напрыклад, дзяржава або нацыя, і нават не канкрэтны рэгіён, падобны Еўропе або Азіі, а ўсё чалавецтва, разглядаемае як пэўная адзіная цэласнасць. Бо азначаная цыклічнасць, або, кажучы словамі Вінера, рысклівасць культур, уласціва ўсім рэгіёнам заселенай чалавекам айкумены. І размова тут ужо будзе, па сутнасці, не аб працяглай лініі “рысклівасці” ў форме сінусоіды, а аб нейкім толькі адзіным, падобным да гаўсавай крывой з тэорыі верагоднасцей, цыкле гэтай сінусоіды з яго пад’ёмам, росквітам і спадам. Тым, што яшчэ Сарокін называў у свой час суперцыклам.
Мы і раней ужо бачылі, як цяжка спалучаюцца ў чалавеку ідэальнае і матэрыяльнае, пачынаючы з вечнага супрацьстаяння паміж сабой яго цела і душы і канчаючы гэткім жа супрацьстаяннем паміж матэрыяльнай і духоўнай культурамі ў гісторыі чалавечага грамадства з іх чарговымі ўзлётамі і падзеннямі (сёння, напрыклад, наша бедная духоўная культура з яе высокімі некалі ідэаламі якраз і знаходзіцца ў самым глыбокім заняпадзе).
Гэта апошняе якраз і мела месца пры ўзнікненні самога чалавецтва, чалавецтва менавіта як падсістэмы яшчэ больш шырокай сістэмы – прыроды. Чалавецтва, як вядома, ўтварылася ў перыяд чацвярцічнага абледзянення, калі амаль уся жывая прырода перажывала глыбокі крызіс з прычыны катастрафічных, падобных да сучасных змен у кліматычным асяроддзі планеты, на значэнне чаго для чалавецтва і яго гісторыі наша навука толькі цяпер, па сутнасці, і пачала звяртаць належную ўвагу. Многія віды прадстаўнікоў расліннага і жывёльнага свету тады або гінулі, або тэрмінова мігравалі ў больш прыймальныя для іх геаграфічныя зоны і прыродныя ўмовы, або змушаны былі неяк прыстасоўвацца да нязвыкла новага навакольнага асяроддзя. У ліку апошніх апынуліся і продкі чалавека, жыўшыя дагэтуль таксама як добра прыстасаваныя і ўзброеныя сістэмай сваіх інстынктаў жывёлы-гамініды ў пэўнай гармоніі са сваімі тагачаснымі геаграфічнымі і прыроднымі ўмовамі. Але, з прычыны катастрафічна імклівай хуткасці змены тых умоў, пры надыходзе ледніковай эпохі і, перш за ўсё, змен тэмпературных у акаляючым іх асяроддзі, ні анатамічна ні фізіялагічна паспець прыстасавацца да гэтых змен яны ўжо не маглі. Прыстасавацца можна было толькі ў сферы сістэмы сваіх паводзін, карэнным чынам трансфарміраваўшы ўсю існавалую раней, пераважна інстыктыўную, сістэму адкрытых Дарвінам і тыповых для жывёл законаў бязлітаснай барацьбы за існаванне, трансфарміраваўшы ўсё гэта ў новую, ужо не біялагічную, а сацыяльную, разлічаную на ўзаемную дапамогу і маральную падтрымку сістэму паводзін. А гэтая апошняя цягнула за сабою і адпаведную змену патрэб, каштоўнасцей і нормаў, надаўшы ім выразна новы, сацыяльна-культурны, духоўны характар з яго катэгорыямі маральнага абавязку і строгага абмежавання крайнасцей пачуццёва-жывёльнай, кіпцюраста-клыкастай свабоды. У выніку з пэўнага віду жывёльнага роду гомінідаў і ўзнік Homosapiens – чалавек разумны, які у сваіх паводзінах пачаў кіравацца ўжо не столькі інстынктамі, колькі розумам. Факт, дарэчы, добра так і не ўсвядомлены, як здаецца, “сарамлівым” матэрыялістам Дарвінам. Разам з ім узнік і такі знаёмы ўжо нам феномен як сама культура і, перш за ўсё, менавіта культура духоўная з яе моцнай маральна-этычнай асновай.
Аднак, з-за адносна імклівага па сваіх тэмпах працэсу змяненняў агульнапрыроднага асяроддзя ледніковай эпохі, поўнай замены ў чалавеку і жывёльнай сістэмы паводзін на сістэму сацыяльную не адбылося. Адбылася не замена, а толькі своеасаблівая надбудова (ці не з гэтакіх меркаванняў той выраз прыйшоў у голаву і Марксу?) сацыяльнай сістэмы над сістэмай жывёльна-інстыктыўнай, у якой апошняя з яе інстынктамі захавання індывіда і віду ў аснове сваёй захавалася і стала выконваць ролю глыбіннага яе базісу, у пэўнай ступені фактычна супрацьпастаўленага сваёй надбудове. Гэтая сацыяльная надбудова не была арганічным працягам таго базісу, а для існавання і эфектыўнага функцыянавання вымушана была нават у пэўнай ступені блакаваць некаторыя віды дзейнасці сістэмы жывёльнай, як, напрыклад, тую ж бязлітасную барацьбу за ежу як аснову індывідуальнага існавання і змаганне за самку — аснову рода, што у свой час адзначаў яшчэ фізіёлаг Ананьеў Б.Г. Адсюль менавіта і паходзіць тое, што ў рэлігійных запаветах замест, здавалася б, звычайных, пазітыўнага тыпу цвёрдых рэкамендацый, як чалавеку трэба жыць, бачым чамусьці рэзка адмоўны (з грознай часціцай «не»!), загадна-забаронны характар асноўных прынцыпаў чалавечых паводзін, так дакладна выяўлены амаль ва ўсіх рэлігіях і закладзеных у аснову ўсяе чалавечай духоўнай культуры. Не забі, не пралюбадзейнічай, не крадзі, не падманвай і г. д. Што гэта значыць, як не адваротнага тыпу, адмоўныя патрабаванні: не жыві вось так, як жыў ты некалі, і не паводзь сябе падобна жывёліне!
Адсюль і раздвоенасць самога чалавека, што знаходзіцца ў аснове агульнай яго супярэчлівасці ў адносінах паміж біялагічным і сацыяльным, целам і душой, пачуццёвасцю і розумам, жаданнем і абавязкам, асабістым і грамадскім, падсвядомасцю і свядомасцю і г. д. Тое, што і разумеў ужо даўно вялікі Арыстотэль, справядліва сцвярджаючы, што чалавек ёсць zwonpolitikon – жывёла грамадская, і робячы з гэтага адпаведныя высновы. Тое ж меў на ўвазе пазней і апостал Павел, калі пісаў сваё пасланне да рымлянаў, што ў целе сваім ён адчувае іншы закон, чым у розуме сваім, і таму лічыць сябе нявольнікам гэтага грахоўнага закона19. Чалавек увогуле ў гэтым сэнсе нагадвае цыркавога артыста, што ідзе па дроце. Падзенне ў бок толькі ідэальнага прывядзе да фізічнай яго смерці, падзенне ж у бок супрацьлеглы, у бок толькі матэрыяльнага – зноў да пагібелі, але ўжо да пагібелі духоўнай як вяртання ізноў у жывёльны стан. Таму для нас надзвычай важная, хоць і цяжка дасягальная, але ж – гармонія душы і цела, ідэальнага і матэрыяльнага. Гармонія, што і ляжыць у аснове таго, што філосафы павінны называць і называюць рэальным быццём.
Гэтая раздвоенасць чалавека лягла ў аснову і створанай ім культуры, якая і да нашага часу распадаецца на ўзаемна супрацьпастаўленыя сабе духоўную і матэрыяльную часткі культуры. І толькі культура мастацкая заўсёды пакутліва імкнулася і імкнецца сабой іх аб’яднаць (тое імкненне выразна выступае, напрыклад, у эстэтыцы, праяўляючыся ў яе вечных пошуках прыгажосці як гармоніі духа і цела, зместу і формы) і ў дзіўнай на першы погляд амаль што немагчымасці дасягнуць цалкам такога аб’яднання. Таго, што некалі Гётэ так лаканічна і так дакладна выразіў ужо вядомымі нам пакутліва-страснымі словамі свайго Фаўста: verweiledoch, dubistsoschoen20. Пра тую раздвоенасць, якую як грахоўную сутнасць чалавека, ва ўсе часы пастаянна згадвалі ўсе рэлігіі, філасофіі і паэзіі свету. Менавіта яна ж ляжала і ляжыць і ў аснове знакамітай дыялектыкі, што таксама прысутнічала так ці гэтак ва ўсіх філасофіях ва ўсе часы, чаго не ведаюць, на жаль, некаторыя нашы не вельмі пісьменныя рэфарматары і прагрэсісты, топчучы сёння дыялектыку, згодна колішняму выразу, таксама, як дохлага сабаку, і па-ранейшаму знаходзячыся ў пракруставым ложку логікі тыпу «або – або», вядомай з часоў таго ж Арыстотэля як логіка фармальная і трактаваная сёння як уласцівая не столькі чалавечаму розуму, колькі жывёльнай пачуццёвасці.
Гэта якраз і праявілася ў тым, што так цяжка дасягалася і дасягаецца цяпер раўнавага не толькі ў мастацтве як гармонія духа і цела, розуму і пачуцця, зместу і формы, — як менавіта прыгажосць, але і ў палітычным аспекце сацыяльнага жыцця ўвогуле. Гэта перш за ўсё бачыцца на прыкладзе дэмакратыі як гармоніі ўзаемаадносін паміж грамадствам і асобай, дзяржавай і грамадзянінам, неабходнасцю і свабодай. Дэмакратыя, як вядома, таксама дасягалася і дасягаецца ў гісторыі чалавецтва, пачынаючы ўжо з антычных часоў, са складанымі і пакутлівымі цяжкасцямі. Ідэалам яе, згодна зноў-такі Гегелю, была свабода як усвядомленая неабходнасць, г. зн., як дыялектычна супярэчлівае адзінства пачуццёвасці і розуму, жывёльнасці і сацыяльнасці, асабістасці і грамадства (азначэнне, з якога многія і расійскія і нашы беларускія невукі-прагрэсісты дазваляюць сабе смяяцца, не бачачы, да якога хаатычнага абсурду аказалася даведзенай, напрыклад, няшчасная Расія з яе такой некалі вялікай культурай і яе сённяшнім жывёльна-аднабокім разуменнем свабоды!). Супярэчлівасць, спароджаная няўстойлівым станам усёй прыроды антрапагеннага ледніковага перыяду, сама была надзвычай вострай. У гэтым якраз і складалася ўся праблема, і Кант, напрыклад, лічыў тую праблему ўвогуле невырашальнай, адносячы яе да разраду антыномій. Усё гэта можна выразна назіраць, напрыклад, і ў сучасным грамадстве, і асабліва ў грамадстве і культуры расійскіх, дзе такія ваганні і кіданні ў крайнасці («коль рубнуть, так уж сплеча») можна бачыць амаль што на кожным кроку. І ў палітыцы, і ў эканоміцы і ў грамадскім жыцці ў цэлым, уключаючы і самую агульную і шырокую каштоўнасную катэгорыю шчасця ўвогуле, якая, як і прыгажосць, таксама грунтуецца на гармоніі духа і цела, абавязку і жадання, сацыяльнасці і індывідуалізму, і якая таксама, калі і дасягаецца, то з надзвычай вялікімі цяжкасцямі21.
Тая ж унутраная раздвоенасць з’явілася прычынай і азначанай няўстойлівасці працэсу гістарычнага развіцця як самога чалавека, так і створанай ім культуры ў цэлым. А ў выніку азначанай няўстойлівасці ўзнікалі і вышэйпамянёныя асцыляцыі-ваганні гэтага працэсу, будучы спароджанымі ўнутраным напружаннем паміж структурай і элементамі сістэмы чалавечага грамадства як сістэмы, вельмі – у эшбіевым сэнсе – вялікай. Напружаннем, узніклым у выніку такой цяжкасці дасягання гарманічнага адзінства паміж сацыяльнасцю і жывёльнасцю, што прыводзіла да станаў таталітарызму, анархіі, і,у сваю чаргу, узнікала з-за несупадзення паміж прамымі і адваротнымі сувязямі ў гэтай сістэме, якая мела з прычыны сваёй шматузроўневай іерархічнасці вельмі складаны характар. Менавіта з гэтай прычыны прамыя сувязі як уздзеянні вышэйшых сацыяльных структур цераз ніжэйшыя падструктуры на свае матэрыяльна-біялагічныя элементы дзейнічалі не адразу. Каб атрымаць тыя вынікі, яны павінны былі накоплівацца, перш чым яны дасягалі свайго элементнага біялагічнага ўзроўня (перыяд такога накоплівання У.Р. Эшбі і называў мёртвым часам). А адтуль у адказ па лініі адваротнай сувязі пачыналася ўздзеянне ўжо матэрыяльна-біялагічных элементаў на ідэальна-сацыяльныя структуры. І зноў з пэўным спазненнем па прычыне такога ж накоплівання на прамежкавых элементна-структурных узроўнях. Пікі стымулаў і вынікаў у працэсе такога ўзаемадзеяння не супадалі ў часе, і ўзнікала тое самае вінераўскае рысканне сістэмы ў выглядзе ўжо нам знаёмай сінусоіды. Рысканне, якое і лягло ў аснову цыклічнай канцэпцыі працэсу сацыякультурнага развіцця і ў Віка, і ў Гегеля, і ў Данілеўскага, і ў Ляонцьева, і ў Шпенглера, і ў Тойнбі, і ў Сарокіна. Канцэпцыя, згодна якой, напрыклад, у Сарокіна на ідэяцыянальнай фазе пад’ёму культуры (паводле Шпенглера, вясна) духоўная субкультура пераважае над субкультурай матэрыяльнай, на інтэгральнай фазе росквіту (паводле Шпенглера, лета) – абедзьве субкультуры выступаюць у гарманічным адзінстве, на сенсорнай фазе ўпадку (восень у Шпенглера) пераважае ўжо матэрыяльная субкультура над духоўнай, і, ўрэшце, апошняя фаза поўнага распаду адпавядае ў Шпенглера зіме, а ў Сарокіна, як здаецца, і ўвогуле не мае назвы. Гэта сапраўды была хоць і вельмі спрошчаная, але ў патэнцыі матэматычна дакладная мадэль сацыякультурнага працэсу і той самай яго цыклічнасці. Мадэль, з якой, дарэчы, многія з пералічаных навукоўцаў, што самі былі ваяўнічымі сынамі сенсорнай фазы – эмпірыкамі, ніяк бы, акрамя, можа, “схематыка” Гегеля, не пагадзіліся б. Аднак, на прыкладзе гэтай мадэлі можна і далей працягваць зноў дэдуктыўныя разважанні накшталт тых, што рабіліся некалі ў нас на падмурку кібернетыкі і агульнай тэорыі сістэм адносна не толькі мастацтва, але і культуры ўвогуле22, што ўжо былі часткова зроблены ў адным нашым артыкуле23 і якія, спадзяемся, будуць працягнуты і ўжо з удзелам прафесійных матэматыкаў у далейшым.
Тут жа нагадаем шаноўнаму чытачу пра ісцінны сэнс выразаў “лагічная і матэматычная мадэль”, сэнс, які прыняты ў нашай філасофіі быцця ў дыялектыка-супярэчлівым яго адзінстве24 і якім мы тут карысталіся з самага пачатку. Гэта тым болей неабходна, што сам тэрмін “мадэль” і ў спецыяльна тэрміналагічнай сваёй функцыі мае некалькі значэнняў, якія небяспечна тут блытаць. Самае блізкае да нашага кантэксту, згодна тлумачальным слоўнікам, – гэта “ўзнаўленне або схема чаго-небудзь, звычайна ў паменьшаным выглядзе”. І вось тут часцей за ўсё і мае часам месца азначаная блытаніна. Пад уплывам ці побытавага словаўжывання, ці колішняга марксісцка-ленінскага, а то і проста “сарамлівага” матэрыялізму, і цяпер яшчэ характэрнага для традыцыйнай навукі, слова “мадэль” трактуецца менавіта як нейкая схема. Як нейкая ўсяго толькі дапаможная ілюстрацыя (ды ў паменьшаным яшчэ выглядзе!) да асноўнага, важнага тэксту, выказанага словамі, чаму і значнасць такой схемы ўспрымалася як штосьці другараднае і не важнае. Словы “схема” і “схематызм” лічыліся часам нават чымсьці падобным да лаянкі (нават такі навуковец, як Сарокін, дазваляў сабе некалі папракаць у схематызме самога Гегеля!).
Аднак, у дакладных навуках лагічныя і, тым больш, матэматычныя мадэлі, ці, як іх яшчэ там называюць (і зноў не вельмі з філасофскага пункту гледжання дакладна), матэматычны фармалізм, формулы, уяўляюць сабой нават нешта больш важнае, чым словы. І калі раней у той жа фізіцы, напрыклад, формуламі выражаліся толькі дакладныя, у вузкім сэнсе слова, функцыянальныя залежнасці, дык сёння і ў фізіцы шырока ўжываецца матэматыка імавернасцей, якая апісвае залежнасці карэляцыйныя, г. зн., прыблізныя, верагодныя.Тым не менш, і тое не перашкаджае быць фізіцы навукай дакладнай. Зрэшты, слова “апісвае” таксама сюды не зусім падыходзіць, бо і ў ім адчуваецца ўплыў марксісцка-ленінскай “теории отражения материального мира”, згодна з якой формулы толькі адлюстроўваюць знешні свет (Ленін нават некалі ўсур’ёз наракаў на сучасную фізіку за тое, што ў ёй “материя исчезла, остались одни только формулы”). Формулы, як і, тым болей, схемы, хутчэй, не апісваюць, а выражаюць інфармацыю, якая мае не толькі суб’ектыўны, але і аб’ектыўны характар25 (гэта ў дыялектычным матэрыялізме інфармацыя як адлюстраванне матэрыі мела толькі суб’ектыўны характар). Яны выражаюць аб’ектыўную рэчаіснасць і таму такую важную ролю не толькі ў навуцы, але і ў практыцы, адыгрывае матэматычны аналіз і аналітычная геаметрыя.
Таму цыклічны характар развіцця сацыякультурнага працэсу і менавіта, няхай мне даруецца такі няўклюдны сваёй таўталагічнасцю тэрмін, сінусоідападобнае яго выражэнне, маюць не толькі пасіўна ілюстрацыйны, але і актыўна творчы характар у лагічнай, а ў перспектыве і ў матэматычнай, як ужо было часткова паказана,26 распрацоўцы гэтай найважнейшай праблемы культуралогіі і ў асаблівасці культуралогіі тэарэтычнай.
Mikola Krukouski: The cyclical character of the socio-cultural development of society and its causes in terms of theoretical culturology
The issues of cyclical culture development are regarded. The author proves the thesis by means of many examples from history of culture of different epochs. In particular, under the conditions of a post-industrial society, relations between modern people and artistic sphere are producing an increasingly tangible and negative influence of post-modernistic ideas. In a whole interaction between global cycles and specify of human values is one of actual problems in many different sciences, but especially in theoretical culturology.
Характэрна, што у расійскай правінцыі канцэпцыя тая стала прыймацца яшчэ раней, чым у сталіцы: гл., В.И. Пантин. Циклы и ритмы истории. Рязань, 1996, і, што самае цікавае, цыклічнасць гэтым аўтарам стала разглядацца на матэрыяле не мастацкай культуры, як некалі ў нас на Беларусі, а культуры матэрыяльнай на базе вядомай канцэпцы колішняга сябра Сарокіна, расстралянага пры Саветах, эканаміста М.Д. Кандрацьева.
2 Трэба ўвесь час памятаць, аднак, што ўзровень гэты быў, тым не менш, непамерна вышэйшым па ступені грамадскай зацікаўленасці ў філасофіі ў параўнанні з цяперашнім, не толькі ў нас і ў Маскве, але і на Еўрапейскім Захадзе проста жахлівым станам справы ў гэтых адносінах, калі ўжо адно толькі слова “філасофія” становіцца ледзьве не лаянкай, што, між іншым, само ўжо па сабе, як убачым, па-свойму падцвярджае гэтую канцэпцыю.
3 Гэта выразна можна адчуць на прыкладзе выкарыстання найважнейшага ў класічным марксізме тэзіса аб суадносінах прадукцыйных сіл і вытворчых адносін у нашай манаграфіі “Логіка прыгажосці”, за што нас некалі абвінавачвалі нават у вульгарным сацыялагізме, не заўважаючы выразнага прасвечвання скрозь гэтыя марксавы катэгорыі дыялектычнай логікі яго вялікага настаўніка Гегеля і таго, што ўжо нават з пазіцый гэтай марксістскай катэгорыі можна было выразна прадбачыць будучы крызіс і распад Савецкага Саюза.
4 Менавіта гэты не вельмі тады ясны нават некаторым марксістам тэзіс і быў некалі пакладзены намі ў аснову працы “Логіка прыгажосці” (Менск, 1965).
Зрэшты, і ў сінэргетыцы, хоць яна и “близка к основным идеям постмодернизма” і “разрушить уходящий в древность стереотип страха перед хаосом, увидеть красоту (?!) и конструктивность (?!) хаоса – это tour de force, настоящий подвиг синергетики” (гл.: Князева Е. Н., Курдюмов С. П. Основания синэргетики. С.-Пб., 2002, стр. 65, 68), — і ў сінэргетыцы, нягледзячы на гэткі яе tour de force у карысць хаосу, ў Расіі назіраецца ўжо пэўны адыход ад такога кампраметуючага сінэргетыку нізкапаклонства яе перад постмадэрнізмам і паступовая пераарыентацыя яе на агульную тэорыю сістэм. Гэта асабліва становіцца прыкметным, калі ўважліва ўчытвацца ў далейшы тэкст азначанай манаграфіі, які па свайму сэнсу амаль што поўнасцю абвяргае прыведзеныя вышэй цытаты, (напрыклад, сцверджаннем аб неаабходнасці развіцця розуму ў Сусвеце (стар. 79), што відавочна супярэчыць агульнай настроенасці постмадэрнізму супраць так ім называнага “логацэнтрызму”). Гэта, дарэчы, таксама ёсць яшчэ адзін прыклад справядлівасці абмяркоўваемай тут канцэпцыі цыклічнасці працэсу развіцця, бо што гэта, калі не чарговы фазавы парстрэт самой філасофіі ў асобе сінэргетыкі на нізыходзячай галіне нашай сінусоіды, на фазе ўпадку? Партрэт, праўда, чыста знешні і ўзніклы ўжо толькі ў выніку своеасаблівай замбіраванасці аўтараў сляпою вераю ў абсалютную ісціннасць постмадэрнізму толькі таму, што ён сучасны і ёсць нешта новае, хоць і злаякасныя новаўтварэнні могуць часам з’яўляюцца не толькі ў медыцыне!. Зрэшты, усё тое заслугоўвае спецыяльнага артыкулу, бо мае ўжо і непасрэдныя адносіны да тэарэтычнай культуралогіі.
6 Крёбер А. Избранное: природа культуры. М., 2004., стр. 975 (примечания редакторов Изд-ва “Росспэн!).
7 Сорокин П.А. Социальная и культурная динамика. М., 2006 г., стр. 795. (Калі глядзець, зрэшты, на гэтыя тэрміны з сённяшняга пункту гледжання, дык можна было б нават і ўхваліць Сарокіна за прадбачанне развіцця кібернетыкі і агульнай тэорыі сістэм, якія якраз і займаюцца менавіта гэтымі прынцыпамі іманентнай самарэгуляцыі, пра што ніжэй і будзе больш падрабязная гаворка). Ды і далейшы сарокінскі тэрмін “флуктуацыя” таксама мае сваім сэнсам спецыфічную агульную заканамернасць, якая рэалізуецца праз паасобныя выпадковыя факты (у матэматыцы такая заканамернасць азначаецца як карэлятыўная залежнасць у адрозненні ад залежнасці функцыянальнай, што азначае заканамернасць у прамым сэнсе слова)).
8 Тэрмін “дэдукцыя” ўжываецца тут не ў яго крайнім, абсалютызаваным значэнні, а хутчэй як супрацьстаўленне крайнасцям сучаснага амаль зусім іррацыянальнага эмпірызму.
9 Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации. М., 1994, стр. 103.
10 Крюковский Н.И. Логика красоты. Минск, 1965.
11 Гегель. Эстетика, т. 3, стр. 8, М., 1970.
12 Rogowski L. Sens logiczny heglowskiej koncepcji sprzecznosci, zmiany i ruchu . “Studia filozoficzne”, 6 (27), 1961.
13 Крюковский Н.И. Кибернетика и законы красоты. Минск, 1977, стр. 8, 201, 203.
14 Zadeh L. A. Fuzzy sets and systems. N.-Y., 1966.
15 Introduction a la theorie des sous-ensembles flous. Masson, Paris-New, 1977 (ёсць рускі пераклад).
16 Крукоўскі М.І. Тэарэтычная культуралогія: наколькі яна можа быць дакладнай навукай? // Веснік Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў, № 9, 2008.
17 Винер Н. Кибернетика или управление и связь в животном и машине. М., 1968.
18 Эшби У.Р. Конструкция мозга. М., 1962.
19 Біблія. Пасланне св. апостала Паўла да рымлянаў. 7, 23.
20 Спыніся, ты такое прыгожае.
21 Гл., напрыклад,: Tatarkiewicz W. O szczesciu. Warszawa, 1962.
22 Крюковский Н.И. Кибернетика и законы красоты. Минск, 1977.
23 Як, напрыклад, выкарыстанне паняццяў першай і другой вытворнай з матэматычнага аналізу для матэматычнага падтрымання каштоўнаснай ацэнкі той ці іншай эпохі сацыяльнакультурнай гісторыі (гл.: Крукоўскі М.І. Тэарэтычная культуралогія: на колькі яна можа быць дакладнай навукай? // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта культуры і мастацтва, № 9, 2008, ст. 10).
24 Сціплую спробу даць нарыс гэтай філасофіі гл. у нашай манаграфіі “Бляск і трагедыя ідэалу,” Мінск, 2004), ст. 70-92.
25 Крукоўскі М.І. Бляск і трагедыя ідэалу. Мінск, 2004, ст. 95, 162 і інш.
26 Гл.: 22.
КУЛЬТУРА, НАЦЫЯ 
Пакінуць адказ