Анатацыя. Мэтай гэтага агляду нашай перапіскі з суправаджэннем закранутых у ёй рэалій запісамі з «Беларуска-індзейскай бібліяграфіі» з’яўляецца арганізацыя матэрыялу і стымуляванне цікавасці да антрапалагічнай амерыканістыкі як кірунку даследаванняў у Беларусі, які мусіць развівацца. Цытуецца шэраг ранніх лістоў, улічваецца вопыт абменаў па электроннай пошце, у якіх прысутнічаюць антрапалагічныя тэмы. Пры пошуку гэтых тэм у перапісцы сярод найбольш важных – словы з асновамі антрапалогія (але лацінскія версіі anthropology, antropologia, як тэрміны з традыцыйна больш шырокім ахопам «чалавеказнаўства», мала дапамагаюць у ім), раса, скура. Выбарка тэкстаў і пералік адрасатаў і карэспандэнтаў дапамагае ўсвядоміць маштаб: колькасць нашых зваротаў да фізічных антраполагаў надзвычай сціплая, запытаў і адказаў па антрапалагічнай праблематыцы мала, але існаванне некалькіх выдатных прадстаўнікоў навуковай дысцыпліны ў Беларусі, Польшчы і Расіі дазволіла сабраць значны аб’ём інфармацыі ў гісторыю індзеяністыкі. Найважнейшыя антраполагі, звязаныя з Беларуссю і згаданыя ў перапісцы: Л. Цягака, І. Салівон, А. Мікуліч, Т. Худзінскі, М. Цвірка-Гадыцкі, К. Сталыгва, Я. Рагінскі, М. Левін, І. Сілініч. Антрапалагічныя арганізацыі сярод нашых адрасатаў: група (аддзел) антрапалогіі ў сістэме Акадэміі навук Беларусі, Навукова-даследчы інстытут і музей антрапалогіі (Масква), Польскае антрапалагічнае таварыства, Антрапалагічны музей Мантанэ (Гавана), Кунсткамера, Амерыканская антрапалагічная асацыяцыя. Актуальныя, найбольшыя практычныя патрэбы ў антрапалагічнай інфармацыі вынікаюць са збору звестак для найважнейшых праектаў, якія звязаныя з вывучэннем беларуска-індзейскіх сувязей, асабліва непасрэдных кантактаў беларусаў з індзейцамі, калі нярэдка патрабуецца пацвярджэнне індзейскіх біялагічных каранёў.

Ключавыя словы. Фізічная, біялагічная антрапалогія, амерыканоідная раса, індзейцы, амерыканістыка, гістарыяграфія, карэспандэнцыя, бібліяграфія.

Уводзіны

Амерыканістыка ў Беларусі ўсё яшчэ знаходзіцца ў стадыі станаўлення, а антрапалагічная амерыканістыка, якая ствараецца ўласна беларускімі аўтарамі, можа быць складзеная толькі з фрагментаў тэкстаў – у прыватнасці, з падручнікаў па агульнай фізічнай антрапалогіі і прац па антрапалогіі насельніцтва Беларусі. Але ўклад у гэтую галіну беларусаў і ўраджэнцаў Беларусі, якія працуюць за яе межамі, напаўняе гістарыяграфічны нарыс істотнай колькасцю інфармацыі.

Беларуска-індзейскае таварыства (БІТ), створанае спачатку як арганізацыйная група ў 1987 г., павінна было аб’яднаць энтузіястаў, якія былі б зацікаўленыя ў калектыўных намаганнях. Ініцыятыва ў выніку не рэалізавалася ў рэгулярнай сумеснай дзейнасці яго членаў, але вынікі абменаў, якія ішлі паміж найбольш актыўнымі з іх, апрацоўкі інфармацыі па амерыканістыцы могуць быць прасочаная ў друку, электронных выданнях і на стабільных сайтах. Адсутнасць юрыдычнага статусу і спыненне на мяжы стагоддзяў практыкі згадвання таварыства як дзейнай структуры не з’яўляецца перашкодай для пераліку немалых дасягненняў БІТ у генерацыі ідэй, вядзенні актыўнай перапіскі з індзейцамі і звязанымі з імі асобамі ў дзясятках краін. На аснове сабранай бібліяграфіі выяўляліся перспектыўныя для супрацоўніцтва прадстаўнікі найбольш важных для індзеяністыкі дысцыплін – першымі былі этнографы, антраполагі і гісторыкі.

Матэрыялы і метады

Нашы раннія спробы звязацца з дзеячамі ў галіне фізічнай антрапалогіі ўключалі лісты да навукоўцаў, у антрапалагічныя цэнтры (Мінск, Масква, Варшава, Познань), а таксама наведванне Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР, дзе базіраваліся, разам з этнографамі, беларускія антраполагі. У пэўным сэнсе да антрапалагічных кантактаў можна аднесці адмен лістамі з супрацоўнікамі Музея антрапалогіі і этнаграфіі ў Ленінградзе-Санкт-Пецярбургу (Г. Дзеніскевіч [13], А. Дрыдза, Р. Кінжалаў у папяровы перыяд, С. Корсун, Ю. Бярозкін, М. Станюковіч, А. Новік і інш. – у электронны). У час сустрэч і па электроннай пошце, ад супрацоўнікаў ужо Інстытута гісторыі НАН Беларусі, мы атрымалі адказы з выказваннем зацікаўленасці, з улікам таго, што там «па крупінках» збіралі звесткі па гісторыі антрапалогіі ў Беларусі.

Інфармацыйная сістэма БІТ прадугледжвае скразны аналіз эпісталярных і бібліяграфічных (імкненне да выкарыстання поўных тэкстаў) крыніц. Ажыццяўляецца цытаванне і каментаванне асноўных зваротаў, незалежна ад іх рэальнага выніку. Бібліяграфічнае суправаджэнне дапамагае дапоўніць карціну пошукаў беларускіх індзеяністаў у антрапалагічным кірунку.

Вынікі і іх абмеркаванне

Упершыню ідэя супрацоўніцтва была выкладзеная ў лісце, адрасаваным І. Салівон (14.03.1988).

«Паважаная Інэса Іванаўна!

Дазвольце прапанаваць Вам некалькі пытанняў, істотных для распрацоўкі гістарыяграфіі беларускай індзеяністыкі.

Нельга сцвярджаць упэўнена, але менавіта Вы, хутчэй за ўсё, прадстаўлялі групу антрапалогіі ІМЭФ на IX МКАЭН у Чыкага (1973 г.) з дакладам па этнагенезу беларусаў.

Паколькі нам не вядомы іншыя прыклады кантактаў беларускіх вучоных з амерыканскімі антраполагамі на іх тэрыторыі, да Вас і трэба накіроўваць пытанне аб спецыялістах у галіне вывучэння чалавека – амерыканцах беларускага паходжання. Існаванне такіх бясспрэчна, але высвятленне нацыянальнай прыналежнасці кожнага носьбіта славянскага прозвішча працаёмкае.

Магчыма, Вы сутыкаліся з кім-небудзь, чыё паходжанне і «экзатычная» накіраванасць навуковых інтарэсаў прыцягнулі і Вашу ўвагу?

Не маглі б Вы таксама апісаць Вашы кантакты з індзейцамі, калі яны былі, і індзейскім матэрыялам.

Што Вы думаеце пра магчымасці супрацоўніцтва паміж БІТ і Вашым інстытутам, дзе не займаюцца пазаеўрапейскімі даследаваннямі? Якія перспектывы развіцця гэтых даследаванняў на Беларусі? Каго б Вы маглі параіць з ліку навукоўцаў па профілю ІМЭФ для наладжвання кантактаў і атрымання маральнай падтрымкі?»

Паведамленне І. Салівон, Л. Цягака і А. Мікуліча «Новыя антрапалагічныя матэрыялы да праблемы этнагенезу беларускага народа» было прадстаўленае сярод дакладаў савецкай дэлегацыі на ІХ Міжнародным кангрэсе антрапалагічных і этнаграфічных навук у Чыкага (1973), але, як мы даведаліся ад іх у час візіту ў іх групу, ніхто з іх не быў дэлегатам.

Наша цікавасць да пытанняў антрапалогіі, як і археалогіі, была параўнальна нізкай з прычыны большай увагі да сацыякультурных тэм (і, такім чынам, фіксуючы «беларуска-індзейскую» інфармацыю па антрапалогіі, больш важнай лічылі не нярэдкую ў ёй кампаратывістыку, а праблемы расізму [1, 37], расавай дыскрымінацыі [9]; «Беларуска-індзейская бібліяграфія», тым не менш, рэгіструе асвятленне расавай праблематыкі ўніверсальна, у тым ліку ў газетах [3, 6, 7, 9, 10; 27, 32, 40], энцыклапедыях [2, 4, 12, 21, 22], папулярных кнігах [16, 20], калянавуковых зборніках [1]). У 2020-я гг. у сувязі з нашым праектам «Беларусы сустракаюцца з індзейцамі» антрапалагічная кампетэнтнасць атрымала і новае значэнне: фатаграфіі ўдзельнікаў прамых беларуска-індзейскіх кантактаў з’яўляюцца матэрыялам, які можа выкарыстоўвацца ў нацыянальных дапаможніках па антрапалогіі, а лабараторныя заняткі могуць уключаць прыклады самаіндэнтыфікацыі так званых pretendians (асоб, нярэдка знакамітых, якія не мелі індзейскіх продкаў).

«Антрапалагічныя прыгоды» некалькіх катэгорый нашых землякоў – тых, хто працягваў дзейнічаць у Беларусі, і тых, хто накіраваўся на захад або ўсход, –складаюць тэмы, узнятыя ў перапісцы. У гісторыі «расавых ідэй» у Беларусі раней за іншых прагучалі імёны філосафа-«натуразнаўца» і крытыка расізму А. Маркевіча [52], удзельніка плавання Дж. Кука Г. Форстэра (з агаворкай, што ён быў немцам па паходжанні і дзейнічаў у Вільні), і філосафа-«вульгарызатара» ранняй БССР С. Вальфсона. Іх «антрапалогія» і «сусветны маштаб» адзначаны ў публікацыях беларускіх аўтараў, але, напрыклад, разважанні Э. Ажэшкі пра расы не пераходзілі ў беларускі друк з польскай першапублікацыі [53].

У Э. Ажэшкі прысутнічае пэўная заклапочанасць: не дапускае, «што грэнландзец з раскошай мог бы жыць у Бразіліі, а бразілец моцна і здарова ўзрастаў бы ў Грэнландыі» і «што працэс думкі адбываўся б аднастайным чынам у галаве афрыканскага бушмена і жыхара Вялікабрытаніі, што з усіх краёў зямнога шара ўскочылі і беглі адзін да аднаго члены рас белай і чорнай, і жоўтай і меднай і, злучаныя абдымкамі, поўнымі бязмежнай любві, збялелі б усе ці счарнелі, ці жоўтай або меднай, толькі б аднастайнай пакрыліся фарбай і, усякую памяць аб векавой мінуўшчыне страціўшы і выкінуўшы з сябе ўсё, што тая мінуўшчына ў іх існасці ўліла, сталі б перароджаныя, ці адроджаныя, новыя цалкам, і аднастайныя, аж да найтанчэйшай канечнасці воласа […] Крыху іначай адбывацца мае з другім, нязмерна вышэйшым маральна адценнем тэорыі, які змяшчае ў сабе жаданне ліквідацыі ўсіх нацыянальных адрозненняў і асаблівасці для большай карысці ўсяго чалавецтва. Адценне гэтае марыць і мовіць аб якімсьці паразуменні паміж чалавечымі арганізмамі і прыродай і сэрцам» і г. д. [53, с. 85].

Антрапалагічныя даследаванні сталі асабліва актуальнымі ў сувязі з актывізацыяй расісцкіх ідэй у заходняй навуцы. Пры Інбелкульце ў 1926 г. была створаная антрапалагічная камісія на чале з А. Ленцам. Пазней гэтую структуру рэарганізавалі ў кафедру антрапалогіі Беларускай АН. Хаця з 1931 г. планамернасць антрапалагічных даследаванняў у рэспубліцы была страчаная, асобныя беларускія вучоныя вялі ідэалагізаваныя распрацоўкі (у прыватнасці, у 1935 г. выйшла праца філосафа С. Вальфсона «Супраць расавых тэорый», а ў 1949 г. надрукаваная асобным выданнем лекцыя «Расизм – орудие империалистической реакции», прачытаная ў Мінску П. Кірушыным, значную цікавасць якога да Лацінскай Амерыкі мы спрабавалі вывучыць і праз перапіску з асобамі, што маглі ведаць яго і паведаміць падрабязнасці пра яго лес).

Антрапалогію ў Беларусі, паводле нашай бібліяграфіі, прадстаўляць найперш Л. Цягака [14, 15, 33, 41–45, 47], І. Салівон [33–37, 39] і А. Мікуліч [23–26, 33]. Працы гэтых беларускіх антраполагаў улічваюць дасягненні сусветнай антрапалагічнай навукі і нярэдка ілюструюцца амерыканскімі прыкладамі.

Л. Цягака ў аналізе распаўсюджання дэрматагліфічных адзнак дае агляд гісторыі навукі, згадвае, між іншым, М. Валацкога («Новы дактыласкапічны індэкс і яго размеркаванне па зямным шары» (1937); адлюстраванні рукі з папілярнымі лініямі на наскальных палеалітычных малюнках Паўночнай Амерыкі). Пры вывучэнні Л. Цягака і І. Салівон асаблівасцей аданталагічных адзнак сучаснага насельніцтва Беларусі ў параўнанні з сярэдневяковымі выкарыстаны і працы па размяшчэнні і форме зубоў у індзейцаў А. Дальберга і О. Мікельсена, а таксама артыкулы А. Грдлічкі, Б. С. Краўса, А. Іваноўскага і інш., што з’явіліся ў «Российском антропологическом журнале», «Вопросах антропологии» і г.д. У навуковыя артыкулы працягваюць уключаць індзейскі матэрыял асобнымі прыкладамі і спасылкамі і больш маладыя беларускія антраполагі [напрыклад: 5, c. 59].

І. Салівон і Л. Цягака разам з журналістам Т. Кайко ў кнізе «Рэальнае даўгалецце і ілюзіі бессмяротнасці» (1987) разглядаюць праблему паходжання рэлігійных уяўленняў аб смерці і бессмяротнасці душы ў сувязі з навуковым абгрунтаваннем працягласці жыцця; зроблены агляд этнаграфічнага матэрыялу пра лакалізацыю народамі (у тым ліку караібамі) душы, растлумачэнне (напрыклад, алганкінскае) ачуньвання, згаданы цяжкія вынікі перадачы індзейцам адру і сітуацыя з працягласцю жыцця ў індзейскіх рэзервацыях (с. 66, 67, 101, 130). Жыхары Фіджы памылкова названыя індзейцамі (спасылка на Э. Тэйлара (Тайлара)), што можна як казус звязаць і з назвай «індзейцы» (у англійскіх і нямецкіх аналагах) для жыхароў Акіяніі ў творах Г. Форстэра.

Л. Цягака можна знайсці ў перакліку асоб, якія ў пісьмовай або вуснай форме перадалі пажаданні поспехаў ініцыятыўнай групе і будучаму Беларуска-індзейскаму таварыству, прывітанні і віншаванні ў адрас устаноўчага з’езда БІТ (1988 г.), станоўчую ацэнку ініцыятывы і абяцанні садзейнічання.

У Польшчы нашу ўвагу прыцягнуў найперш М. Гадыцкі (Цвірка-Гадыцкі, (1901–1980). Ліст да яго, хаця і адрасаваўся, з-за адсутнасці звестак пра апошнія гады яго жыцця, нябожчыку, мы таксама лічым сімвалічным і дастаткова важным, каб працытаваць поўнасцю.

Ліст ад 11.02.1990 (№ 32):

«Уважаемый пан Годыцкий!

Я использую адрес, взятый из источника 30-летней давности. К сожалению, не имею сейчас возможности уточнить его в новейших справочниках.

Мы очень надеемся получить Ваш любезные ответы на ряд вопросов, касающихся белорусско-польских связей в области антропологии. Нас интересует вклад наших соотечественников в антропологическое изучение индейцев.

Может быть, Вы укажете нам на соответствующие персоналии?

Были бы Вам признательны также за помощь в изучении жизни и деятельности Ю. Цвирко-Годыцкого.

С наилучшими пожеланиями Алесь Симаков, временный исполнительный секретарь».

Індзейскі матэрыял прысутнічае эпізадычна ў работах М.Цвіркі-Гадыцкага, у прыватнасці, у публікацыях пра антраполагаў Т. Худзінскага і І. Капярніцкага (манаграфія для юбілейнай серыі «Сто гадоў польскай антрапалогіі: 1856–1956» [51]); гл. таксама яго біяграфічны артыкул пра Л. Дудрэвіча [50], які правёў антрапалагічнае вывучэнне індзейцаў омаха, якія гастраліравалі ў Варшаве ў 1884 г.

16.04.1990 г. мы напісалі ў Польскае антрапалагічнае таварыства (Польское антропологическое общество, Polskie Towarzystwo Antropologiczne, Варшава), спрабуючы атрымаць звесткі пра М. Цвірка-Гадыцкага і яго бацьку.

Мы адзначалі:

«В нашем обществе изучаются белорусско-индейские связи, в том числе соответствующая деятельность антропологов – уроженцев Белоруссии».

У якасці прыкладу быў згаданы і Т. Худзінскі:

«Имеем намерение отметить юбилей Т. Худзиньского. Также были бы Вам признательны за рекомендацию полезных источников (включая публикации после 1959 г.).

Надеемся на сотрудничество с Вами».

Хаця ў выніку прамое супрацоўніцтва не адбылося, мы працягалі збіраць польскі матэрыял, у якім знаходзіліся беларускія рэаліі.

Адной з самых перспектыўных фігур, якая трапіла ў нашу перапіску, з’яўляецца К. Сталыгва (Stołyhwo). Ён меў паездкі ў Аргенціну, Бразілію і ЗША на тры кангрэсы амерыканістаў (МКА): 17-ы (1910, Буэнас-Айрэс), 25-ы (1932, Ла-Плата; быў старшынёй яго антрапалагічнай секцыі і выкарыстаў паездку на кангрэс для даследавання праблемы «старажытнасці чалавека ў Аргенціне», з гэтай мэтай працаваў у музеях Ла-Платы і Буэнас-Айрэса – апошняе ён рабіў і ў 1910 г.); 29-ы (1949, Нью-Ёрк). У 1929 г. праводзіў даследаванні прымет спадчыннасці сярод польскіх каланістаў у Паране, чытаў лекцыі ў Рыа-дэ-Жанейра, Курытыбе і Сан-Паўлу. Хаця ён па нараджэнні – Жмерынскі раён Вінніцкай вобласці – можа быць аднесены да ўкраінскай антрапалогіі, а па рабоце – да польскай, нацыянальнасць яго бацькі дакладна не высветленая; пацвярджэнне яго сувязі са Сталыгвамі з Беларусі можа паслужыць падставай для ўключэння Казімежа ў гісторыю беларускай антрапалогіі.

Антрапалогія ў Расіі для нас найперш прадстаўленая імёнамі ўраджэнцаў Беларусі Я. Рагінскага [28; 29; 30; 31] і М. Левіна, якія шмат выкарыстоўвалі індзейскі матэрыял, а таксама блізкага да расалогіі этнадэмографа С. Брука [8; 49] (наш ліст да яго д. 13.10.1992, № 188). Усе трое прысутнічаюць у «Литературе» [48, с. 265–269] да кнігі М. і І. Чэбаксаравых «Народы, расы, культуры».

Адным з цэнтральных пунктаў цікавасці ў сувязі з імі быў даследчык праблемы паходжання індзейцаў з Азіі і азіяцка-амерыканскіх культурных сувязей археолаг-амерыканіст А. Грдлічка (Хрдлічка) [46], які ў 1939 г. наведаў у Маскве Інстытут антрапалогіі; на адной з групавых фатаграфій разам з ім зняты і Я. Рагінскі, які праз 30 гадоў падрыхтаваў артыкул «Алеш Грдлічка і праблема першапачатковага засялення Амерыкі» (1969). У 1946 г. выйшаў артыкул пра яго і аўтарства М. Левіна [18]. М. Левін прысвяціў асобны артыкул Кадзьяку, у якім згадаў гіпотэзу пра тое, што эскімосы – гэта сумесь індзейцаў і больш позніх перасяленцаў з Азіі [19].

Мы спрабавалі сабраць звесткі пра ўвагу да амерыканскага матэрыялу і іншых антраполагаў беларускага паходжання, у прыватнасці, І. Сілініча, які згадваецца ў лісце д. 4.07.1991 (№ 109) у Навукова-даследчы інстытут і музей антрапалогіі імя Д. М. Анучына (Научно-исследовательский институт и музей антропологии им. Д. Н. Анучина МГУ).

«Уважаемые товарищи!

Были бы Вам благодарны за координаты людей, полезных для изучения жизни и деятельности Я.Я. Рогинского, уроженца Могилева, а также И.Н. Силинича, родом из Кричева Могилевской области.

Наше общество изучает белорусско-американские связи.

С уважением Алесь Симаков, временный исполнительный секретарь».

Ветлівы адказ масквічоў па тэлефоне важны як факт першага водгуку ўласна расійскіх антраполагаў.

Ураджэнец Баранавічаў В. Хартановіч, антраполаг, які ў 2002 г. быў прызначаны загадчыкам Аддзела антрапалогіі МАЭ РАН, – адзін з нашых позніх адрасатаў. Хаця яго навуковая спецыялізацыя – народы Расійскай Федэрацыі, «перакрыжаванне кантынентаў» частае ў яго навуковай біяграфіі і публікацыях. Вось як ён з’яўляецца ў пераліку загадчыкаў аддзелаў – каардынатараў даследчага праекта Кунсткамеры «Фарміраванне старажытнага і сучаснага насельніцтва Еўразіі і Амерыкі па даным этналогіі і фізічнай антрапалогіі і археалогіі» («Формирование древнего и современного населения Евразии и Америки по данным этнологии и физической антропологии и археологии»): кіраўнікі Ю. Бярозкін (загадчык Аддзела этнаграфіі Амерыкі), В. Хартановіч, Г. Хлопачаў (загадчык Аддзела археалогіі). «Дзякуючы таленту сапраўднага вучонага-даследчыка, дэмакратычнаму і добразычліваму стаўленню да ўсіх ініцыятыў супрацоўнікаў аддзел, што ім узначальваецца, стаў сучасным навуковым цэнтрам, дзе праводзяцца даследаванні ў галіне краніялогіі, астэалогіі, палеадэмаграфіі, палеагенетыкі, аданталогіі, камп’ютарнай тамаграфіі, геаметрычнай марфаметрыі і іншых напрамках, звязаных з вывучэннем старажытнага і гістарычнага насельніцтва Еўразіі і Амерыкі» [11, с. 142]. Ён быў сведкам візітаў у МАЭ шматлікіх калег і наведвальнікаў з краін Амерыкі, у т.л. індзейцаў.

У спісе атрымальнікаў нашых лістоў і рассылак і супрацоўнік Кунсткамеры М. Хартановіч, даследчыца гісторыі навукі, якая ў 2010 г. перайшла ў МАЭ на пасаду загадчыка Аддзела гісторыі Кунсткамеры і айчыннай навукі XVIII ст. (у яе сферу экспертызы трапляе і антрапалагічная частка).

У лісце да А. Мальдзіса (4.02.1991, № 24) сфармуляванае пытанне па тэме супрацоўнікаў МАЭ з беларускімі каранямі.

«Мы вельмі ўдзячны Вам за прыемную вестку пра намер Скарынінскага цэнтра падтрымаць БІТ. У каго (маю на ўвазе верагоднага «куратара») мы маглі б высветліць падрабязнасці?

Ведаем, што для слоўніка «Беларускія пісьменнікі» патрэбны звесткі пра Янку Субача, у некалькіх крыніцах па музеязнаўству мне сустракалася прозвішча Субач – «И.Н. Субоч». Надзвычай цікавы чалавек, бо ў пачатку стагоддзя працаваў «служителем» у Музеі антрапалогіі і этнаграфіі, уладкоўваў і амерыканскія калекцыі. Што беларус – больш чым верагодна, да таго ж «И.» – Іван (?)».

Прыкладамі «антрапалагічных», амаль заўсёды «ў шырокім сэнсе», арганізацый у іншых краінах, якім мы пісалі, могуць служыць Антрапалагічны музей Мантанэ (Museo Antropológico Montané, Гавана, 18.04.1996; хаця і знаходзіцца пры біялагічным факультэце Гаванскага ўніверсітэта, не абмяжоўваецца фізіка-антрапалагічнымі калекцыямі), Нацыянальны інстытут антрапалогіі (Instituto Nacional de Antropología, Буэнас-Айрэс, 26.06.1993), Амерыканская антрапалагічная асацыяцыя (American Anthropological Association, Вашынгтон, 10.03.1993), Department of Anthropology, California State University, Chico (29.12.1993, 1.09.1995) і шэраг іншых падобных.

Заключэнне

Аб’яднанне звестак з нашай перапіскі і бібліяграфіі, што адносяцца да антрапалогіі насельніцтва краін Амерыкі, напрамкі, якія могуць у будучым скласці тэмы больш глыбокіх даследаванняў. Мы лічым важнымі першыя спробы амерыканістаў-аматараў Беларусі, даследчыкаў беларуска-амерыканскіх сувязей сфармуляваць пытанні да афіцыйных антраполагаў (уключаючы фразеалогію у дынаміцы). «Беларуска-індзейская бібліяграфія» («Літаратура» ніжэй – выключна з яе) з’яўляецца асноўным рухавіком, інструментам у пошуках і адкрыццях новых імёнаў асоб беларускага паходжання, якія закраналі ў сваіх тэкстах індзейскую тэму. Папаўненне біяграфічных слоўнікаў дадзенымі пра антраполагаў, звязаных з Беларуссю, і агульнай антрапалагічнай бібліяграфічнай базы Беларусі звесткамі пра крыніцы амерыканісцкай інфармацыі могуць быць найважнейшым укладам індзеяністаў у антрапалагічную навуку.

Літаратура

1. Авдеев, В. Новая парадигма в расологии / В. Авдеев // Этнопсихологические проблемы вчера и сегодня: хрестоматия / сост. К. В. Сельчонок. – Минск : Харвест, 2004. – С. 69–103.

2. Азіяцка-амерыканская раса, гл. Мангалоідная раса // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. Т. 1. – Мінск : БелЭн, 1996. – С. 169.

3. Алтайцы и индейцы – генетические братья // Аналитическая газета «Секретные исследования». 2002. – № 5 (март). – С. 3.

4. Амерыканоідная раса // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя : у 12 т. Т. 1. – Мінск, 1969. – С. 297.

5. Балановский, О. П. Генофонд белорусов по данным о трех типах генетических маркеров – аутосомных, митохондриальных, Y-хромосомы / О. П. Балановский, О. В. Тегако // Актуальные вопросы антропологии : сб. науч. тр. Вып. 2. – Минск, 2008. – С. 53–65.

6. Белые «краснокожие» // Сельская газета. – 1988. – 9 янв.

7. Белый человек – редкость // Знамя юности. – 1991. – 29 авг.

8. Брук, С. И. Метаэтнические общности / С. И. Брук, Н. Н. Чебоксаров // Расы и народы. – М. : Наука, 1976. – С. 15–41.

9. В Комитете ООН по ликвидации расовой дискриминации // Советская Белоруссия. – 1981. – 6 авг.

10. В стране великанов и лилипутов // Советская Белоруссия. – 2000. – 21 окт. – С. 4.

11. Валерий Иванович Хартанович / В. Я. Шумкин, Е. М. Колпаков, А. И. Мурашкин, Е. Н. Рябцева // Camera praehistorica. – 2022. – № 1. – С. 142–147. (Список основных трудов В. И. Хартановича, с. 147–155.)

12. Весь мир: расы, народы, нации и народности. – Минск : Харвест ; М.: АСТ, 2000. – 400 с.

13. Дзенискевич, Г. И. Атапаски Аляски : очерки материальной и духовной культуры (конец XVIII – начало XX в.) / Г. И. Дзенискевич ; отв. ред. Р. Ф. Итс. – Л. : Наука, 1987. – 153 с.

14. Динамика адаптивной изменчивости населения Беларуси / Л. И. Тегако, О. В. Марфина, Г. В. Скриган, О. А. Емельянчик. – Минск : Беларус. навука, 2013. – 301 с.

15. Дубова, Н. А. Одонтологическая характеристика населения Северо-Востока Азии / Н. А. Дубова, Л. И. Тегако // На стыке Чукотки и Аляски / редкол.: В. П. Алексеев (отв. секр.), Т. И. Алексеева, С. А. Арутюнов, И. С. Гурвич. – М.: Наука, 1983. – С. 170–199.

16. Зубов, А. А. Человек заселяет свою планету / А. А. Зубов. – М. : Географгиз, 1963. – 175 с.

17. Калинин, Ю. В. Расизм : узаконенное беззаконие : (расовая и национальная дискриминация в уголовной законодательной и карательной практике капиталистических государств) / Ю. В. Калинин. – Минск : Наука и техника, 1973. – 127 с.

18. Левин, М. Г. А. Грдличка : (жизнь и деятельность) / М. Г. Левин // Краткие сообщения Института этнографии. – 1946. – Вып. 1. – С. 88–101.

19. Левин, М. Г. Новые данные по антропологии острова Кодьяк и Алеутских островов / М. Г. Левин // Советская этнография. – 1947. – № 3. – С. 166–168.

20. Логинов, А. А. Капля крови / А. А. Логинов. – Минск : Беларусь, 1968. – 128 с.

21. Мангалоідная раса // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. Т. 10. – Мінск : БелЭн, 2000. – С. 65.

22. Метысы // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. Т. 10. – Мінск : БелЭн, 2000. – С. 317.

23. Микулич, А. И. Наша генетическая память : современные аспекты антропогенетики / А. И. Микулич. – Мінск : Наука и техника, 1987. – 72 с.

24. Мікуліч, А. І. Амерыканоідная раса / А. І. Мікуліч // Беларуская энцыклапедыя: у 18 т. Т. 1. – Мінск : БелЭн, 1996. – С. 314.

25. Мікуліч, А. І. Мангалоідная раса / А. І. Мікуліч // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя: у 12 т. Т. 6. – Мінск, 1972. – С. 606.

26. Мікуліч, А. І. Прырода чалавека, чалавек у прыродзе / А. І. Мікуліч, І. С. Гусева. – Мінск : Навука і тэхніка, 1992. – 142 с.

27. Раманаў, І. Рэйс у Нікарагуа / І. Раманаў // Гомельская праўда. – 1985. – 25 верас.

28. Рогинский, Я. Я. Антропология / Я. Я. Рогинский // Большая Советская Энциклопедия. Т. 2. – М. : Сов. энциклопедия, 1970. – С. 107–110.

29. Рогинский, Я. Я. Проблема происхождения монгольского расового типа / Я. Я. Рогинский // Антропологический журнал. – 1937. – № 2. – С. 43–64.

30. Рогинский, Я. Я. Современные проблемы антропогенеза / Я. Я. Рогинский. – М. : Знание, 1969. – 32 с.

31. Рогинский, Я. Я. Антропология / Я. Я. Рогинский, М. Г. Левин. – М. : Высшая школа, 1978. – 528 с.

32. Саенко, Л. Комплекс полноценности, или Черное и белое / Л. Саенко // Знамя юности. – 1988. – 25 нояб.

33. Саливон, И. И. Очерки по антропологии Белоруссии / И. И. Саливон, Л. И. Тегако, А. И. Микулич. – Минск : Наука и техника, 1976. – 272 с.

34. Салівон, І. І. Антрапалогія / І. І. Салівон // Археалогія і нумізматыка Беларусі: энцыклапедыя. – Мінск : БелЭн, 1993. – С. 38–39.

35. Салівон, І. І. Антрапалогія / І. І. Салівон // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. Т. 1. – Мінск : БелЭн, 1996. – С. 391–392.

36. Салівон, І. І. Антрапалогія / І. І. Салівон // Этнаграфія Беларус і : энцыклапедыя. – Мінск : БелЭн, 1989. – С. 32–33.

37. Салівон, І. І. Расізм / І. І. Салівон // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя : у 12 т. Т. 9. – Мінск, 1973. – С. 98.

38. Салівон, І. І. Расы / І. І. Салівон // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя : у 12 т. Т. 9. – Мінск, 1973. – С. 131–132.

39. Салівон, І. І. Расы / І. І. Салівон // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. Т. 13. – Мінск : БелЭн, 2001. – С. 369–370.

40. Самокатов, В. Карлики и гиганты / В. Самокатов, В. Хабаров // Советская Белоруссия. – 2000. – 4 марта. – С. 12.

41. Тегако, Л. И. Антропологические исследования в Белоруссии / Л. И. Тегако. – Минск : Наука и техника, 1979. – 46 с.

42. Тегако, Л. И. На пути к человеку : критика идеалистической концепций антропогенеза / Л. И. Тегако ; под ред. В. П. Алексеева. – Минск : Наука и техника, 1986. – 104 с.

43. Тегако, Л. И. Антропология Белорусского Полесья : (демография, этническая история и генетика) / Л. И. Тегако, А. И. Микулич, И. И. Саливон. – Минск : Наука и техника, 1978. – 160 с.

44. Тегако, Л. И. Основы современной антропологии: учебное пособие / Л. И. Тегако, И. И. Саливон. – Минск : Университетское, 1989. – 271 с.

45. Тегако, Л. И. Экологические аспекты в антропологических исследованиях на территории БССР / Л. И. Тегако, И. И. Саливон. – Минск : Наука и техника, 1982. – 165 с.

46. Хрдлічка, Грдлічка (Hrdlička) Алеш // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. Т. 17. – Мінск : БелЭн, 2003. – С. 60.

47. Цягака, Л. I. Аляксееў Валерый Паўлавіч / Л. I. Цягака // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. Т. 1. – Мінск : БелЭн, 1996. – С. 297.

48. Чебоксаров, Н. Н. Народы, расы, культуры. Изд. 2-е, испр. и доп. / Н. Н. Чебоксаров, И. А. Чебоксарова. – М. : Наука, 1985. – 272 с.

49. Этнический состав населения СССР, континентов и стран. Численность отдельных расовых групп. Численность народов по языковым семьям и группам / авт. таблиц С. И. Брук // Народы мира: историко-этнографический справочник / редкол. : С. А. Арутюнов. С. И. Брук, Т.А. Жданко и др. – М. : Сов. энциклопедия, 1988. – С. 543–575.

50. Ćwirko-Godycki, M. Dudrewicz Leon (1839–1905) / M. Ćwirko-Godycki // Polski Słownik Biograficzny. T. 5. – Kraków : Polska Akademia Umiejętności, 1939. – S. 449–450.

51. Ćwirko-Godycki, M. Sto lat antropologii polskiej 1856–1956 : Izydor Kopernicki / M. Ćwirko-Godycki. – Wrocław, 1956. – (Materiały i Prace Antropologiczne, 32). – 41 s.

52. Markiewicz, O. O stopniowaniu natury w utworzeniu człowieka : (Pismo do Redakcyi nadesłane) / O. Markiewicz // Dziennik Wileński. – 1806. – Z. 11(luty). – S. 178–206 ; Z. 12 (marzec). – S. 297–319.

53. Orzeszkowa, E. Patryotyzm i kosmopolityzm: studyum społeczne / E. Orzeszkowa. – Wilno : Wyd. E. Orzeszkowej i S-ki, 1880. – 231 s.

Aliaksandr Simakou: Physical anthropologists and Belarusian Indianists: correspondence and the Belarusian Indian Bibliography

(webzine “Culture. Nation”, No. 35, April 2025, 48–60, www.sakavik.net)

Abstract. The purpose of this review of our correspondence, accompanied by entries from the “Belarusian Indian Bibliography” of the realities touched upon in it, is to organize the material and stimulate interest in anthropological American studies as a direction of research in Belarus that must develop. A few early letters are cited, and the experience of e-mail exchanges with anthropological themes is considered. When searching for these topics in the correspondence, among the most important are words with the stems anthropology (but the Latin versions anthropology, antropologia, as terms with a wider «study of man» scope, are of little help in it), race, skin. A selection of texts and a list of addressees and correspondents help to understand the scale: the number of our appeals to physical anthropologists is extremely modest, there are few requests and answers on anthropological issues, but revealing several outstanding representatives of the scientific discipline in Belarus, Poland and Russia allowed to add a significant amount of information to the history of Indianistics. The most important anthropologists related to Belarus and mentioned in the correspondence: L. Tsiagaka, I. Salivon, A. Mikulich, T. Chudziński, M. Ćwirko-Godycki, K. Stołyhwo, Ia. Roginskii, M. Levin, I. Silinich. Anthropological organizations among our recipients: the group (department) of anthropology in the system of the Academy of Sciences of Belarus, Research Institute and Museum of Anthropology (Moscow), Polish Anthropological Society, Anthropological Museum Montané (Havana), Kunstkamera, American Anthropological Association. The most urgent and practical needs for anthropological information arise from the collection of data for the most important projects related to the study of Belarusian Indian relations, especially direct contacts of Belarusians with Indians, when confirmation of Indian biological roots is often required.

Keywords. Physical, biological anthropology, Americanoid race, Indians, American studies, historiography, correspondence, bibliography.

Александр Симаков: Физическая антропология и белорусские индеанисты: переписка и «Белорусско-индейская библиография»

Аннотация. Целью этого обзора нашей переписки с сопровождением затронутых в ней реалий записями из «Белорусско-индейской библиографии» является систематизация материала и стимулирование интереса к антропологической американистике как научному направлению в Беларуси, которое должно развиваться. Приводятся цитаты из ряда ранних писем, а также учитывается опыт обменов по электронной почте, в которых присутствуют антропологические темы. При поиске этих тем в переписке наиболее важными являются слова с корнями антропология (но латинские варианты anthropology, antropologia, как термины с традиционно более широким охватом «наук о человеке», мало промогают в нем), раса, кожа. Выборка текстов и перечень адресатов и корреспондентов помогают понять масштаб: количество наших обращений к физическим антропологам крайне скромно, вопросов и ответов по антропологической проблематике немного, но наличие нескольких выдающихся представителей научной дисциплины в Беларуси, Польше и России позволило собрать значительный объем информации в исттрию индеанистики. Наиболее важные антропологи, связанные с Беларусью и упомянутые в переписке: Л. Тегако, И. Саливон, А. Микулич, Т. Худзинский, М. Цвирко-Годыцкий, К. Столыгво, Я. Рогинский, М. Левин, И. Силинич. Среди наших адресатов антропологические организации: группа (отдел) антропологии в системе Академии наук Беларуси, Научно-исследовательский институт и музей антропологии (Москва), Польское антропологическое общество, Антропологический музей Монтане (Гавана), Кунсткамера, Американская антропологическая ассоциация. Актуальные, наибольшие практические потребности в антропологической информации обусловлены сбором данных для наиважнейших проектов, связанных с изучением белорусско-индийских связей, особенно прямых контактов белорусов с индейцами, когда нередко требуется подтверждение индейских биологических корней.

Ключевые слова. Физическая, биологическая антропология, американоидная раса, индейцы, американистика, историография, корреспонденция, библиография.

Categories: Асьвета, Зьнешнія адносіны, Культура