Галіна Туміловіч: Беларусь у свеце глабалізацыі і сцвярджэння нацыянальных ідэнтычнасцяў

                                                                              Беларусь, твой народ дачакаецца

                                                                              Залацістага, яснага дня…

                                                                                                      Максім Багдановіч

Галіна Туміловіч, кандыдат гістарычных навук (Беларусь), кавалер Ордэна Акадэмічных пальм (Францыя)

У свой час найвыбiтнейшы фiлосаф 20 ст., стваральнік структуралізма Claude Lévy-Strauss сцвярджаў, што «21 стагоддзе, – калi яно настане, – будзе стагоддзем гуманiтарных навук цi наогул не надыдзе». Здаецца, ён памыліўся і новае стагоддзе не вызначаецца дамінаваннем гуманітарных навук. Што ж тады? Калі звярнуцца да міжнароднага дыскурсу па асноўных праблемах сучаснасці, то перш за ўсё чутны паняцці глабалізацыі і ідентычнасці.

Так, на сення глабалiзацыю i/цi ідентычнасць, а то і абодва закранаюць усюды, імі спрабуюць амаль што ўсё растлумачыць. – І гэта зусiм небеспадстаўна.

Што тычыцца Беларусi, то гэта не толькі закранае, але і мае свой, асаблiвы змест таму, што: па-першае, выводзіць на паверхню праблему вызначэння беларускай ідэнтычнасці i яе асаблiвасцяў. І тут краевугольнымi камянямi з’яуляюцца: 1. доўгая адсутнасць цi праблемнасць з iснаваннем нацыi як асновы для фармавання ідэнтычнасці нацыянальнай; 2. асаблiвае становiшча i «статус» Беларусі як краiны «памежжа» i 3. адметнасць становiшча беларускай мовы. Па-другое, адносна глабалiзацыйных працэсаў: беларускае грамадцтва не знаходзiца ў «зачыненым кантэйнеру» і глабалізацыя ўплывае непасрэдна на сучасную беларускую рэчаіснасць.

Тут мы спынімся, у першую чаргу, на вызначэнні ўзаемаадносін паміж глабалізыцыйнымі і ідентыфікацыйнымі працэсамі сучаснасці. Адначасова мы прадэманструем, якім чынам гэта праходзіць праз беларускі кантэкст. Для апошняга мы звернемся да акрэсленай вышэй трыяды: праблемнасць вызначэння беларускай нацыянальнай ідэнычнасці як у гістарычнай рэтраспектыве, так і з пункту гледжання яе сучаснага стану. І тут на першы план беларускага прыклада выступае (яе/яго) становішча як «класічны ўзор краіны памежжа», і дзе яго адметнасць узмацняецца становішчам беларускай мовы і закранае беларускую літаратуру. Дарэчы, агульны дыскурс аб Глабалізацыі і Ідэнтычнасці з’яўляецца актуальным на працягу апошнiх амаль 30 гадоў. Адрознiваюцца толькi падыходы ды вызначэннi яго з боку розных аналiтыкаў.

С другога боку, усе часцей гучаць крытычныя ноты і адзнакі у адрас розных праяў глабалізацыі. Так, па меркаваннях асобных даследчыкаў Глабалізацыя будзе ўсе больш і больш пагражаць традыцыйным культурным нормам, што, можа выклікаць выбухі накшталт Brexit (выхаду Англіі з Еўразвязу). Iншыя зводзяць наступствы Глабалізацыі да «памылковай» эканамічнай палітыкі што ўзбагачае найбагатых, пакiдаючы астатнiм толькi «здзёўбываць» крошкi, апаўшыя з iх стала» (St.M. Walt, La paix, c’est dépassé, 2016). Трэцiя ж бачаць усе негатыўныя праявы сучачнасці як вынiк «кампьютэрна-iнфармацыйнай» рэвалюцыі і гаворачы пра ролю сучасных сродкаў масавай інфармацыі (СМІ) выкарыстоўваюць тэрмін «відэалогія», куды муціруе сучасная ідэалогія.

У чым канкрэтная пагроза такой з’явы?  На думку прыхільнікаў такой высновы – «ўвесь гэты кактэйль з facebook, twitter…» вельмi апусцiлi планку ўваходу ў публiчную прастору. (St. M. Walt, op.cit). Так, кожны, – хворы ментальна і здаровы, адукаваны і не, добры і злы і г. далей можа выказаць і распаўсюдзіць свой пункт гледжання. Гэта ж вельмі спрашчае і нават вульгарызуе нацыянальны дыялог, а таксама можа весці да распаўсюджвання і прапаганды экстрэмізму і г.д. – не гаворачы ўжо пра магчымасць абразлівых адзнак персанальнага характару.

Што ж, усе гэта не беспадстаўна, таму што па самой прыродзе Глабалізацыя – якімі б словамі дакладна мы яе не вызначалі – з яе скіраванасцю выключна да агульначалавечых каштоўнасцяў прадугледжвае ўніверсалізацыю і гамагенізацыю, што непазбежна вядзе да нівеліроўкі самабытнасці. Калі так, то што рабіць? Дзе знайсці выйсце ад тых непажаданых наступстваў і адмысловасцяў, што суправаджаюць Глабалізацыю?

Адказ на сёння, падаецца, можа быць толькі адзiн: узмацненне сваёй, дакладней, сваiх уласных ідэнтычнасцяў, што значыць на справе зварот да сябе, да сваiх каранёў. Менавіта так мы бачым асноўную ўзаемасувязь паміж гэтымі двума працэсамі, што вызначаюць нашу эпоху, – Глабалізацыяй і развіццем Ідэнтычнасцяў, – якiмi б супрацьлеглымi яны ні былі, ні падаваліся (Elise Féron, Mondialisation et replies identitaires: une exploration des imaginaires, CIR Paris, 2002).

Такім чынам, усё большая глабалiзацыя выклiкае ўсе большую запaтрабавальнасць сваей, асобнай ідентычнасці ад кожнай асобы, ад кожнай нацыі. Таму зусім не выпадкова, што некаторыя даследчыкi параўноўваюць ролю ідэнтычнасці ці наогул разглядаюць яе як сучасную iдэалогiю, што прыйшла – прыходзiць на змену, напрыклад, iдэалогii сацыялiзму (U. R. Hedetoft, The Nation-State meets the World, 1997).

Што тычыцца Беларусі, то глабалізацыйныя працэсы яе не абмінулі: як на спажывецкім, так і на культурным узроўнях, у розных плоскасцях, у той ці іншай ступенні, са станоўчага і адмоўнага бакоў. Так, што тычыцца стылю жыцця «спажыўца» то MacDonald’s, Starbuck’s і KFC даўно ўжо прысутнiчаюць у Беларусі. Калi чаго няма, то ёсць у суседняй Лiтве, куды беларусы масава накіроўваюцца за спажывецкiмi таварамi ды «ежай». Такім чынам, cучасных беларусаў не здзівіць ні fast,- ні junk–foods.

З другога боку, можна разглядаць гэтыя праявы на культурным узроўні – у шырокім сэнсе апошняга, што азначае ўніверсалiзацыю мадэляў паводзiн, стылю жыцця, манеры апранацца, есцi-пiць, а таксама і распаўсюджванне падобных густаў у сферы мастацтва і літаратуры. Так, беларусы едуць да той жа Вiльнi, Варшавы цi Масквы на мастацкiя выставы, канцэрты i iншыя культурныя iмпрэзы. У адпачынак сёння беларусы едуць, ва ўнісон з астатнім светам, у Iталію, Iспанію, Грэцыю, Францыю.

Не абмiнулi Беларусь i сродкi масавай камунікацыі сучаснасцi – з facebook, twitter ды інш., праз якія беларусы, згодна з густам, палітычнымі сімпатыямі ды амбіцыямі кожнага, прысутнічаюць у сусветнай інфармацыйнай прасторы.

Такім чынам, Беларусь жыве вa ўмовах глабалізацыі i ўсе больш спазнае iх на сабе. Наогул, усе мы жывем сёння ў свеце, якi ўсе больш глабалiзуецца, i з гэтым нельга не лiчыцца.

Звяртаючыся зараз да беларускай ідэнтычнасці, згадаем напачатку некалькі вобразаў: калi кожны беларус будзе добра ведаць i зможа распавесцi на Гавайскіх выспах мясцовым жыхарам, кiм быў Ніколас Русэль (Мiкалай Судзiлоўскi), зможа растлумачыць адкуль паходзiць Тадэўш Касцюшка, а ў Францыi раскажа пра месца нараджэння Марка Шагала i Хаiма Суцiна, славутых прадстаўнiкоў яўрэйства, а ў Польшчы распавядзе пра Адама Мiцкевiча, у Расii растлумачыць каму яны абавязаны – цалкам цi часткова – з’яўленню ў iх культуры/навуцы Міхала Глiнкi i Iгара Стравiнскага, Дзмітрыя Шастаковiча, Васілія Качалава цi Соф’i Кавалеўскай, а таксама зможа ўсiм распавесці, хто такі быў i адкуль пайшоў Францыск Скарына, – тады пытанне беларускай ідэнтычнасці будзе вырашана раз і назаўседы.

На сёння ж мы ўсе яшчэ вядзем гаворку пра адметнасцi ды хiбы беларускай ідэнтычнасці.

Але пры гэтым на сёння мы можам канстатаваць, што беларуская нацыянальная ідэнтычнасць узмацняецца. I тут станоўчую ролю адыграла шмат фактараў, сярод якiх – у першую чаргу, дзяржаўны суверэнiтэт, – як бы мы да яго ні ставiлiся, як бы ні характарызавалi (поўны-няпоўны-слабы-фармальны-недзеяздольны…). Так, на сёння беларусаў значна лепш і больш ведаюць у свеце, чым 25 гадоў назад. І тут галоўнае не ў тым, ЯК бачаць беларусаў, а тое што іх БАЧАЦЬ.

Дарэчы, тое, ЯК бачаць, выканала таксама сваю станоўчую ролю ў фармаванні беларускай нацыянальнай самасвядомасці. Так, амаль ад пачатку існавання суверэннай дзяржавы Беларусь доўгі час ведалi як маленькую iзаляваную краiну на чале з «апошнiм дыктатарам Еўропы». Гэта было моцным аб’ядноўваючым фактарам, бо беларусы адчувалi сябе, такім чынам, РАЗАМ ахвярамi. (У гiсторыi статус ахвяры, дарэчы, не ў меншай ступені, чым статус героя адыгрываў часамі сваю станоўчую ролю ў сэнсе яднання нацый і адчування калектыўнай прыналежнасці да той ці іншай з іх. Сярод прыкладаў адносна нядаўняга мінулага даследчыкі часта ўзгадваюць Халакост – Г.Т.).

Нарэшце, трэцім станоўчым фактарам, што аб’ектыўна садзейнiчаў кансалiдацыi беларусаў, з’яўляюцца радыкальныя змены, што адбыліся ў расiйска-украiнскіх адносiнах апошніх некалькіх гадоў, цi дакладней, той беспрэцэдэнтны палітычны канфлiкт, можа нават катарсiчнага характару, межы i глыбыню якога не вымяраць пры жыццi сучасных пакаленняў. Але становiшча Беларусі па-за межамі канфлікта таксама вылучае ўсiх беларусаў разам, ставiць іх усіх, гуртом, АСОБНА, па-за межамі расійска-украінскіх стасункаў.

Пераходзячы непасрэдна да беларускага прыкладу, на жаль, мы вымушаны канстатаваць, што некаторыя адметнасці і нават хібы ў ідэнтыфікацыйных працэсах закранаюць самі асновы фармавання і існавання нацыянальнай ідэнтычнасці. Так, на чале з вылучэннем сябе з iншых пры фармаванні ідэнтычнасці самую iстотную ролю грае таксама звяртанне да мiнулага, да міфаў i легендаў у тым лiку. I тут беларусам вiдавочна бракуе аддзiнства. Нават калi ў беларускім гістарычным наратыве (аповедзе пра мiнулае) на сёння нацыянальная версія яскрава дамiнуе над заходнерускiмi канструкцыямi, але яшчэ дасюль спробы тлумачэння беларускага мiнулага адпраўляюць да розных эпох.

Чаму? Як вядома, ў Беларусi суiснавалі некалькi рэгiянальных i этнаграфiчных назваў, нiводнае з якix не супадала з межамі якога-небудзь палiтычнага аб’яднання мiнулага. Адсюль i шэраг спроб фармавання ідэнтычнасці на розных гiстарычных фундаментах: тут i Полацкае княства, i ВКЛ, i Заходняя Русь, i Белая Русь i iнш., якiя канкуравалі як памiж сабою, так i з iмперскай iнтэграцыйнай iдэяй. І тут – калi ты не хацеў быць толькi «расiйскім падданым», то мог выбiраць з розных тыпаў «iнакшавасцi» і стаць «заходнерусам», лiтвiнам, крывiчом, беларусам, тутэйшым, палешуком, яцвягам… нават палякам – пры жаданнi. І нарэшце з усяго гэтага «вееру» магчымасцяў перамагло ўяўленне аб тым, што беларус гэта (перадусiм) нашчадак жыхароў « рускай»* часткi ВКЛ. (Але, паўтараем, – у беларускім выпадку нават дасюль канчаткова не завершана канкурэнцыя галоўных «заснавальнікаў» ідэнтычнасці(яў).

Так, на пачатку 90 гадоў панавала наогул нацыянальна-рамантычная версiя паходжання ВКЛ, згодна з якой беларусы, вядомыя пад назвай лiтвiнаў заснавалі ВКЛ i дамiнавалi там над «жмудзiнамi» (продкамi сучасных лiтоўцаў). У цэлым жа на сёння існуюць тры версii аб паходжаннi ВКЛ. Адпаведна: 1. нацыянальна-рамантычная, – згаданая вышэй; 2. постсавецкая версія: беларусы ў ВКЛ былi завaяванай i падначаленай большасцю; 3. пазiтывiстская, згодна з якой ВКЛ склалася дзякуючы супадзенню iнтарэсаў i супольнай дзейнасцi продкаў сучасных беларусаў i лiтоўцаў у пэўнай геапалiтычнай сiтуацыi другой паловы 13 стагоддзя. Такім чынам, ужо нават гiсторыю ВКЛ можна разглядаць як прыклад устойлiвага захавання сiтуацыi памежжа, дзе насельнiцтва на працягу доўгага часу балансуе і не робіць канчатковага выбару памiж двума iнтэграцыйнымi цэнтрамi (у той час – каталіцкі Рым і праваслаўная Масква).

Другім, не менш балючым да самаўсведамлення сябе беларусам з’яўляецца адсутнасць у свой час – у свае часы, – нацыявытворчай сілы. Трэба разумець пры гэтым, што, па-першае, у розныя перыяды такую ролю выконваюць розныя класы, розныя групы насельнiцтва. Па-другое, што менавiтa элiты грамадства i з’яўляюцца носьбiтамi нацыянальнай ідэнтычнасці.

I тут мы закранаем, перш за ўсе, балючую тэму пра паходжанне i прыналежнасць беларускай шляхты на першым этапе фармавання нацый. Чаму гэта так важна? Па-першае, таму што менавіта шляхта адыграла вызначальную ролю ў фармаваннi нацыi ў свой час. Па-другое, гэта назаўседы адзначыла нас.

У гiстарычнай лiтаратуры iснуе тэрмiн «негістарычная нацыя», тэрмiн недасканалы, нават абразлiвы, якi ўжываецца для азначэння супольнасцi, што прыйшла да перыяду нацыяўтварэння без сваей элiты, якая з’яўляецца носьбiтам нацыянальнай культуры. У беларускай гiсторыi выйшла так, што продкі сучасных беларусаў аддалi сваю элiту на карысць стварэння iншай нацыi, у складзе якой беларусы апынуліся, але вядомымі як гэткія/гэтакія/такія не сталі.

Такім чынам, склалася так, што спачатку беларусы аддалi свае элiты на карысць палякам, а потым рускім. Звернемся да гэтых прыкладаў у храналагічнай паслядоўнасці. Шырока ужыванае i вядомае выказванне аб тым, што «польскi народ – народ шляхетны» азначае, што раннемадэрная (калi па Т. Снайдэру, – Т.Г.), ці проста – нацыя, што склалася ў межах Рэчы Паспалiтай, уключаючы ВКЛ, склалася тут менавiта як нацыя шляхты, i ўсю гэтую шляхту называлi польскай.

Такое сцвярджэнне спарадзiла стэрэатып, – шырока распаўсюджаны потым як у «масавай свядомасцi», так i ў гiстарычнай лiтаратуры, – аб польскасцi беларускай шляхты. I толькі з цягам часу, дзякуючы ў значнай ступені Стэфану Кеневiчу, якi пераканаўча паказаў, што шляхта на Беларусi была мясцовага паходжання, (потым Iрэна Рыхлiкова і аўтар гэтых радкоў развiлі гэты падыход –Г.Т.), прыйшло правiльнае разуменне паходжання i этнiчнай прыналежнасцi шляхты на беларускіх землях (S. Kieniewicz, 1986; I. Rychlikova, 1991; Г. Тумилович, 1995).

Дарэчы, гэта трапна сфармуляваў той жа Т. Снайдэр у выглядзе трыяды: ты мог быць лiтвiнам (у сэнсе выхадцам з ВКЛ, яе жыхаром) па паходжанню; палякам па нацыянальнай прыналежнасцi i «рускім» (праваслаўным па веравызнанню – Г.Т.).  Цi асэнсовывалi дваістасць свайго становішча самi прадстаўнiкi шляхецтва? Так. – Гісторыя дае нам шмат прыкладаў таму. Але сам стэрэатып не выкаранены да гэтай пары. Зразумела, яго цяжка пазбавiцца, таму што беларуская шляхта як такая, не выконвала самастойную ролю ў працэсах нацыяўтварэння нi ў часы Рэчы Паспалiтай, нi потым, калi апынулася ў складзе Расiйскай iмперыi. Да таго ж, у масавай свядомасці застаецца адвечная блытаніна ў паняццях «этнічнага» і нацыянальнага» (што адбываецца, у пэўнай ступені, з-за неразумення розніцы паміж «нацыяй» і «нацыянальнасцю» – Г.Т.), якія ўспрымаюцца як тоесныя.

Пасля трох раздзелаў Рэчы Паспалітай уся тэрыторыя Беларусі, як вядома, адыйшла да Расійскай імперыі, дзе – у стаўленні да беларусаў – існавала і набірала моц уяўленне пра «польскасць шляхты» і наогул «польскі характар» краю. Такім чынам, беларусаў паглынула расійская палітычная прастора, нават не ўсведамляючы, хто там і што прадстаўляюць з сябе беларусы.

Дзеля гістарычнай праўды закранем яшчэ адзін з найважнейшых этапаў еўрапейскай гісторыі, а менавіта, пачатак 20 стагоддзя, на які прыпадае новая хваля нацыянальнага ўтварэння, і напярэдадні Першай сусветнай вайны большасць еўрапейскіх народаў ужо фармуюць свае нацыянальныя супольнасці. Нельга сказаць, што гэтыя працэсы абмінулі Беларусь, але і не прывялі – у другі ўжо раз – да ўтварэння беларускай нацыі. Чаму?

На дадзеным гістарычным этапе развіцця носьбітам нацыянальных працэсаў, дакладней, нацыяўтваральных, нацыявытворчых працэсаў з’яўлялася буржуазія, гарадская буржуазія. На беларускіх землях склалася так, што, нягледзячы на тое, што беларусы складалі пераважную большасць ад усяго насельніцтва (94,7% ці ў абсалютных лічбах – 5 млн 400 тысяч чалавек – Дарота Міхалюк, Беларуская Народная Рэспубліка ў 1918-1920 гг., 2016), яны былі ізноў пазбаўлены сваей нацыянальнай эліты, якая і з’яўлялася рухавіком стварэння супольнасці нацыянальнага характару «новага часу». Такая большасць, якой магла б належаць роля галоўнага нацыявытворчага актора была прадстаўлена на гэты час яўрэйствам, якое, безумоўна, не магло выступаць у якасці носьбіта беларускай нацыянальнай ідэі.

Яўрэі прадстаўлялі другую па колькасці, пасля беларусаў, этнічную групу насельніцтва беларускіх губерняў і складалі больш за 14% ад усяго насельніцтва, але менавіта яны былі асноўнымі жыхарамі гарадоў: у губернскіх і павятовых яны прадстаўлялі 46,1%, а ў меншых паселішчах, – тых, што мы называем «мястэчкі» – Г.Т. – 53,9% насельніцтва, Дарота Міхалюк, тамсама). Беларусы ж жылі пераважна ў сельскай мясцовасці. Так, Дарота Міхалюк спасылаецца на даныя, згодна з якімі напрыканцы 19 ст. толькі 5,86% беларусаў пяці беларускіх губерняў жылі ў гарадах (тамсама, с. 55). Парадаксальнасць сітуацыі складалася і ў тым, што калі, напрыклад, у Мінску (Менску) на той жа час жыло каля 8,5 тысяч беларусаў, то ў Маскве іх было 16 тысяч, а ў Санкт-Пецярбургу 66,5 тысяч, а перад Першай сусветнай вайной – ажно каля 100 тысяч (Дарота Міхалюк, с. 48).

Такiм чынам склалася, што беларуская гiстарычная рэчаiснасць не дала шансаў кансалiдаваць беларусаў на аснове, найперш, вылучэння беларускай шляхты ў самастойную сiлу, што перашкаджала і потым, ужо ў другія лёсавырашальныя гiстарычныя моманты. Такая рэчаiснасць не толькi не давала беларускаму шляхецтву выкрысталiзавацца і пазбаўляла, у значнай ступені, прызнання за беларусамі вялiкай долi сваей культурнай спадчыны, але i размывала – цягам стагоддзяў – самую iснасць шляхты, яе самасвядомасць, ды параджала комплексы непаўнавартнасцi. Потым, як мы толькі што разгледзелі, гісторыя ў межах расійскай дзяржаўнасці таксама не дала беларусам магчымасці выдзяліцца ў асобную нацыятворчую сілу. Нават да гэтага часу застаецца адчуванне пазбаўленасці той часткi гiстарычнай спадчыны, што вылучыла б беларусаў як цэлае, як нацыю шмат гадоў таму назад. Гэта – адна з непапраўных і самых балючых хiбаў беларускай ідэнтычнасці на сёння.

Наступнай праблемай беларускасці ці беларускай ідэнтычнасці з’яўляецца праблема са становiшчам беларускай мовы. Так адбылося, што менавiта на перыяд ВКЛ прыпадае i ўзлет, i пачатак заняпада беларускай мовы ў сэнсе яе афiцыйнага выкарыстання і прызнання. Узорамі ўзлету з’яўляюцца Статут ВКЛ, першая яго рэдакцыя 1529 г., ды значная частка Бібліі Ф. Скарыны (Т. Снайдэр, тамсама, с. 37). Але паступова польская мова займае дамiнуючыя пазiцыi і з канца 16 ст. выцясняе (стара)беларускую i лацінскую мовы ў якасцi адмiнiстратыўнай мовы, а да таго ж становiцца мовай лiтаратуры i адукацыi, i адначасова мовай шляхецтва. Ужыванне беларускай мовы паступова звужаецца да гутарковай мовы сялянства i часткi дробнай шляхты (на ўсходзе i паўночным усходзе Беларусі – Г.Т.).

У часы Расійскай імперыі, ужо ў 30-40 г.19 ст., прымаецца шэраг указаў, праводзяцца мерапрыемствы, што забараняюць не толькі ўжыванне беларускай мовы ў касцеле і ўніяцкай царкве (разам з ліквідацыяй у 1839 г. уніяцкай царквы наогул –Г.Т.), але і выкарыстанне самiх назваў «беларускiя» i «лiтоускiя губернi», як i «Беларусь» i «Лiтва» (імператарскім указам ад 18 чэрвеня 1840 г. – Г.Т.). Адтуль бярэ пачатак ужыванне абразліва-безаблічных афіцыйных назваў «Паўночна-Заходнiя губернi» ці «Паўночна-Заходнi край» (а разам з трыма губернямi Правабярэжнай Украiны – «Заходнiя губернi – Заходнi край»). У справаводства ўводзіцца руская мова. Савецкі перыяд, як вядома, не змяняе кардынальна сітуацыю – у сэнсе паляпшэння – на карысць беларускасці.

Што мы маем на сёння? Насельніцтва Беларусі налічвае 9, 5 млн чалавек (без уліку дыяспары). Паводле перапiсу насельніцтва 1999 г. 73,7% назвалі сваей роднай мовай беларускую i 36,7% з іх пры гэтым дадалi, што выкарыстоўваюць яе паўсядзённа. На 2010 г. роднай мовай беларускую лiчаць ужо толькі 60%. Пры гэтым па даных ужо на 2015 год мы маем: 99,9% вышэйшых навучвльных устаноў, 86% сярэднiх школ, а таксама 90% дзiцячых садкоў на рускай мове. Гэта значыць, што мякка кажучы, Беларусь па-ранейшаму існуе ва ўмовах двухмоўя, з надзвычай вялікай распаўсюджанасцю рускай мовы, і пазіцыі мовы навучання амаль выключна належаць таксама рускай мове. Такім чынам, на сёння пагроза для існавання беларускай мовы застаецца. Не будзем забываць пры гэтым, што навукоўцы ў цяперашні час прадугледжваюць знікненне да канца гэтага стагоддзя паловы з існуючых на сення моў!

Не меншую заклапочанасць выклікае і беларуская літаратура, якая –на нашу думку – павінна быць беларускай – у сэнсе беларускамоўнай. Так, ёсць меркаванне, што беларуская літаратура можа існаваць і на рускай мове, галоўнае, каб творы былі нацыянальнымі, беларускімі па зместу. Неяк на прасторах facebоok-у трапіў на вочы ліст В. Быкава да А.Адамовіча, дзе Васіль Быкаў захапляецца мовай Алеся Адамовіча і выводзіць, што толькі па-руску можна было патрапіць так красамоўна напісаць. Такая адзнака самога В. Быкава можа збянтэжыць. Аднак, на нашу думку, ён тут памыляецца: справа тут толькі ў аўтарскім стылі самога пісьменніка, які, зразумела, можа быць розным. Так, Васіль Быкаў – не Гюстаў Флабэр (апошні лічыцца дасканалым стылістам), але ад гэтага творы В. Быкава не менш каштоўныя, магутныя і па-свойму прыгожыя.

Што ж да узора/у беларускага пісьменніка, што пісаў на надзвычай прыгожай, лёгкай і празрыстай беларускай мове, то гэта, перш за ўсе Уладзімір Караткевіч. Але яму мы абавязаны не толькі мовай, але і жанрам, і тэматыкай. Менавіта з яго творамі ў беларускую літаратуру прыходзіць – у савецкі час! – новы герой, шляхціц, гэта яму належыць, такім чынам, вынаходніцтва шляхецкай Беларусі, што садзейнічала фармаванню нацыянальнай самасвядомасці беларусаў не толькі як нашчадкаў сялян, але і шляхты. Так, ён быў першым у напрамку шляхецкай тэматыкі, якую прадоўжылі потым Алег Лойка і Васіль Зуёнак, Янка Сіпакоў і Вольга Іпатава, Кастусь Тарасаў і Леанід Дайнека. Але, паўторым, – галоўная яго роля для беларусаў у тым, што ён спрыяў развіццю, як сёння б сказалі «гістарычнага наратыву» аб нашым мінулым як аб гераічным і заслугоўваючым пашаны.

Хай трошкі міф, трошкі легенда, але без іх не абыйшлося ўзнікненне і развіцце ніводнай нацыянальнай самасвядомасці, ніводнай, – з вядомых нам на сення, – нацый-дзяржаў.

І на сення ён і яго спадчына знаходзяцца там, дзе і роля Я.Купалы, М.Багдановіча, В.Быкава, знакамітых адраджэнак Ларысы Геніюш, Зоські Верас, Наталлі Арсенневай, Канстанцыі Буйло, а таксама там, дзе роля Івонкі Сурвілы, усе жыццё якой прыклад самаадданага служэння беларускай ідэі.

На гэтым, здаецца, можна паставіць кропку. Але зацікаўлены, ці наадварот, расчараваны чытач можа запытаць, а як жа з адказам, што Беларусь возьме з сабою ў эпоху глабалізацыі? Самі высновы, да якіх мы прыйшлі ў ходзе і выніку працы, дазваляюць сфармаваць, на наш погляд, даволі поўнае ўяўленне аб тым, з чым Беларусь прыйшла са свайго мінулага, як гэта мінулае адмеціла і вызначае яе на сёння, што дадае наша сучаснасць і, такім чынам, што неабходна ўлічваць кожны раз пры самых смелых як і самых сціплых праекцыях, накіраваных на будучыню, якая сама – як вядома – ужо даўно пачалася.

*Да другой паловы 16 стагоддзя веравызнаннем пераважнай большасцi ВКЛ было праваслаўе, а вернiкаў гэтай канфесii называлi русінамі альбо руссю, такім чынам, беларусы напачатку – гэта праваслаўныя ВКЛ (у прыватнасці, Д.Міхалюк). Каталікоў адразу называли лiтвiнамi, потым на іх распаўсюдзiлася назва паляк. З цягам часу назву «лiтвiн» сталi выкарыстоўваць не толькi ў этнiчным цi канфесiйным сэнсе, але i больш шырока – у палiтычным – як жыхароў ВКЛ, гэта значыць што ў такім сэнсе назва пашыралася і на продкаў беларусаў. І толькі потым, значна пазней тэрмін лiтвiн атрымаў выключна нацыянальна-этнiчную афарбоўку. Дарэчы, тэрмін БЕЛАРУС, калі меркаваць па словах Дануты Міхалюк, упершыню быў ужыты як этнонiм у 1586 г. Саламонам Рысiнскім (пратэстант) для акрэслення сваёй нацыянальнасцi (Дарота Міхалюк, тамсама).

Galina Tumilovich: Belarus from the Grand Duchy of Lithuania to globalization: what heritage shall we take with us?

Abstract, magazine “CULTURE, NATION”, June 2017, issue 18, pp. 55-64)

Keywords: globalization, identity, nation, Belarusianness, border, debelarusification, bilingualism.

In the international discourse on the basic problems of the contemporary world the most frequently used terms currently are “globalization” and “identity.” This approach is by no means lacking in basis, since it touches in one way or another all contemporary state structures. For the researcher of the case of Belarus it has a special content because it brings to the surface the problem of the definition of Belarusian national identity and its special characteristics both in a historical perspective, and from the point of view of its contemporary situation. Here in turn the geographical and geopolitical factors come to the forefront, since Belarus is a classical example of a “border state.” A second predominant factor that greatly defines the uniqueness of the Belarusian case is the situation and role of the Belarusian language. Our analysis of the example of Belarus will seek to focus precisely on this issue.

Categories: Гісторыя, Мова, Нацыя Беларусы